Związki frazeologiczne a historia

[secesjonista]

Dodać można, że w dawnej polszczyźnie egzystowały również: biała kawka, biała wrona, czarny łabędź*. Choćby: "Tacy podskarbiowie dziś są białą wroną" (Potocki), "Snadniej o kawkę białą, niźli o sługę poczciwego" (Trotz). A pierwszy raz odnotowano to wyrażenie u Jana Kochanowskiego "Jezda do Moskwy" z 1583 r.

/"Słownik polszczyzny Jana Kochanowskiego", pod red. M. Kucały, t. I, Kraków 1994, s. 104, t. II, Kraków 1998/

Dodać można, że "biały kruk" ma trochę inny ekwiwalent niźli to ma miejsce np. w języku rosyjskim, czeskim, czy ukraińskim, gdzie "белая ворона" czy "bilá vrána" opisują człowieka o niezwykłych cechach (zatem rzadko spotykanego), cudaka wyróżniającego się pośród innych.

Julian Krzyżanowski zauważa, że ów związek w tradycji greckiej:

"... w starożytności dotyczył nie przedmiotów, lecz dziwaków, zwłaszcza weredyków, nie bojących się rżnąć prawdy w oczy, choćby z narażeniem własnej skóry".

/tegoż, "Mądrej głowie dość dwie słowie. Pięć centuryj przysłów polskich i diabelski tuzin", t. II "Od Klimka do postu", Warszawa 1975, s. 65/

O "białym kruku:

S. Bąba "Biały kruk", "Język Polski" LXXIII, z. 4-5

tegoż, "Biały kruk", w: idem, "Frazeologia polska. Studia i szkice"

J. Ignatowicz-Skowrońska "Wyrażenie biały kruk w dziejach języka polskiego", "Studia Językoznawcze" Uniw. Szczeciński, T. 9, Szczecin 2010

/skąd zaczerpnięto te mądrości/

* - w Słowniku S. Lindego pod hasłami:

"kawka" - biała kawka, biały kruk, czarny łabędź, coś rzadkiego lub wcale niepodobnego,

"kruk" - czarny łabędź, biały kruk, proste motowidło, krzywe wrzeciono - sprzeczność, niepodobieństwo.

[secesjonista]

Swego czasu w dawnej Polsce znane było powiedzenie:

"ogień apostolski" (apostoły, apostołować ogniście) - na oznaczenie sprawności i nowoczesności. Wzięło się ono stąd, że jak wiadomo za Władysława IV odlano serię dział zwanych półkartaunami apostolskimi, a to z racji wizerunków, którymi były ozdobione. A, że w ówczesnej opinii cieszyły się one dobrą sławą w naszej artylerii koronnej, stąd i ich nazwa stała podstawą późniejszego powiedzenia.

/obacz: L. Kaltenberg "Kopczyk zacny chwały żołnierskiej"/

[secesjonista]

Furca capellas tamen usq (?) reverat - czyli: "niech widły powstrzymają kozy" - spotkał się ktoś z tym powiedzeniem, ew. zna jego konotacje historyczne?

[secesjonista]

O lampartowaniu Dulskiego - słyszał (czytał) każdy, w Czechach mieli piosenkę "Točte se pardálové".

Skąd owe pantery i lamparty?

[secesjonista]

Pięta Achillesa, ścięgno Achillesa - pochodzenie tych terminów łatwo rozszyfrować.

A skąd ów bohater w nazwie krwawnika pospolitego?

[poldas]

Achillea, a Achilles to jednak dwie różne sprawy.

Krwawnikiem pospolitym miał Achilles uleczyć Telefosa.

Równie dobrze możemy uznać tego ostatniego za dawcę nazwy dla telefonu.

[secesjonista]

To nie są różne "sprawy", ot zwykły derywat, a Achilles faktycznie miał uleczyć syna Herkulesa, którego sam zranił włócznią (wedle Hyginusa).

Z telefonem to nie wiem, no chyba, że poldas znajdzie dowody, na konotacje historyczne: Achilles=telefon. Rzecz nie w tym czy dany przedmiot ma nazwę pochodzącą od czegoś/kogoś z przeszłości, ale jeszcze na wskazaniu szczególnego związku ich łączącego.

[poldas]

Skąd taka konotacja historyczna że Achilles ma się równać telefonowi?

Ja tego nie podałem.

Odnośnie Telefosa - Owszem.

Ale to podałem jedynie jako ciekawostkę.

[secesjonista]

"Yellow dog contracts" - co należałoby przetłumaczyć jako "umowy żółtego psa", tak w początkach XX wieku w USA nazywano umowy o pracę z zastrzeżeniem zakazu wstępowania do związku zawodowego. Pies - wiadomo, deprecjacja człowieka (np. "traktować jak psa"), atoli skąd kolor żółty?

"Otóż ma to związek ze średniowieczną jeszcze symboliką żółci, oznaczającej tchórzostwo i zdradę: żółte ubiory musieli nosić Żydzi w niektórych krajach Europy i heretycy w Hiszpanii, a zwykle również Judasz i kapłani Sanhedrynu na obrazach z tej epoki. W amerykańskiej frazeologii już w czasie wojny o niepodległość 'yellow dog' oznaczał (i znaczy do dziś) zarówno tchórza, jak i kogoś bezwartościowego, stąd określenie 'yellow dog contracts', czyli umowy odbierające człowiekowi podmiotowość...".

/T. Flasiński w recenzji pracy P. Zaremby "Uzbrojona demokracja", "Dzieje Najnowsze", R. XLV, 4, 2013, s. 147/

A co może mieć wspólnego "kulawa kaczka" z obradami amerykańskiego Kongresu?

[adamhistoryk]

A co może mieć wspólnego "kulawa kaczka" z obradami amerykańskiego Kongresu?

Tym terminem, rozpowszechnionym zwłaszcza w krajach anglosaskich, przyjęło się określać polityka, który odchodzi z urzędu, ale dalej go piastuje do czasu wyniesienia swego następcy. Najpierw rozpowszechniło się owo powiedzenie w Wielkiej Brytanii, a potem w U.S.A. i chyba w Kanadzie.

Z jednej strony możliwości oddziaływania politycznego takiej osoby są zwykle bardzo ograniczone, gdyż mało osób liczy się jeszcze z jej zdaniem, skoro zaraz musi odejść (zwłaszcza w przypadku tych, którzy przegrali wybory). Z drugiej może podejmować decyzje, których by nie podjęła, gdyby mogło to wpłynąć na wyniki wyborów.

[poldas]

"Żółta Łódź Podwodna" znajduje się w tych klimatach (Yellow Submarine)?

W Europie kontynentalnej to bardziej porusza umysły czerwień, a u Anglosasów żółć.

[secesjonista]

Raczej - nie, bo cóż kryje się pod tym terminem?

[secesjonista]

Objaśnienie adamhistoryk - prawidłowe, dodajmy, że Amerykanie mówią o "Lame Duck Session", a samym terminem "lame duck" określa się również bankrutującą firmę, nieudacznika i ogólnie coś co cienko przędzie i rychło upadnie.

Sformułowanie "mieć coś na tapecie" oznacza: "zajmować się jakąś sprawą", a częściej "omawiać jakąś sprawę". Skąd ta tapeta?

Uważa się, że związane to jest z niemieckim: "etwas auf's Tapet bringen", gdzie "Tapet" to dawniejsze określenie sukiennego przykrycia stołu. A nawiązuje się w tym stwierdzeniu do obyczaju kładzenia na stole akt sprawy, którą się omawia.

[secesjonista]

"Grande boulangerie" - czyli "wielka piekarnia", tym terminem w dawniejszej Francji określano encyklopedystów związanych z salonem filozoficznym Paula Thiry d'Holbacha.

Warto zwrócić uwagę na podwójne związki w tym wyrażeniu. Z jednej strony "grande..." to miejsce gdzie powstają (: wypieka się) nowe idee i myśli. Z drugiej zaś nawiązuje się do postaci filozofa Nicolasa-Antoine'a Boulangera, autora "Recherches sur l’origine du despotisme oriental" czy "L’Antiquité dévoilée par ses usages"

/za: H. Kołłątaj "Prawa i obowiązki naturalne człowieka oraz O konstytucji w ogólności" do druku podał M. Skrzypek/

W szeregu języków znajdziemy wyrażenie oznaczające bezsensowną (bezproduktywną) czynność - w naszym języku np. "wozić drwa do lasu", "wozić wodę do rzeki". W innych bardzo podobne: w angielskim np. "carry wood to the forest", w niemieckim "in den Rhein Wasser tragen" (dosł. wozić wodę do Renu), w rumuńskim "cara apa-n Dunar" (dosł. wozić wodę do Dunaju), francuskim "porter de l'eau à la riviêr", w hiszpański "vender miel el komero" (dosł. sprzedawać miód pszczelarzowi) czy "ir con naranjas Valencia" (dosł. jechać z pomarańczami do Walencji) itd.

W językach bardziej nam egzotycznych: w Hausa "sai da baba a ruga" (dosł. sprzedawać indygo w osadzie Ful), w japońskim "dasoku" (dosł. wąż stopy), czy podobne w chińskim "hua she tain zu" (dosł. malować wąż dodawać stopy).

Atoli Brytyjczycy mają wyrażenie o takim znaczeniu mające już konkretne konotacje historyczne, powiadają bowiem: "carry coals to New Castle" - które, jak wiadomo, było znaczącym ośrodkiem wydobycia węgla.

Jest też takie wyrażenie z odniesieniem do antyku, jednym z atrybutów Ateny była sowa, i znalazło to odbicie w wielu językach: "Eulen nach Athen tragen" (j. niemiecki), "portar nottole ad Atene" (j. włoski), "bring owls to Athens" (j. angielski), również i w polszczyźnie mamy taką wersję, choć znacznie mnie popularną od wyrażenia z drwami, czyli: "nosić sowy do Ateny".

/za: J. Szerszunowicz "Konotacje nazw własnych i ich frazeotwórczych potencjał w ujęciu konfrontatywnym", "Prace Językoznawcze", XI, 2009, cz. 10/

Jak upłynie trochę wody i przeminie wiele księżyców zapewne historycznym stanie takie popularne w USA określenie retoryczne:

"Does Dolly Parton sleep one her back?".

[secesjonista]

Antoni Zaleski przy okazji opisu bojów z warszawską carską cenzurą podaje takie wyrażenie: "gust prawdziwie pomarańczowy". Dodając, że to brukowe wyrażenie warszawskie. Zastanawiam się na jego pochodzeniem, czemu akurat ten kolor?