Związki frazeologiczne a historia

[secesjonista]

W dniu 2.12.2013 o 10:11 PM, jancet napisał:

Mi się słowo "bielizna" z wiewiórkami nie kojarzy .

Znacznie prostsze wydaje mi się wyjaśnienie tradycyjne i intuicyjnie oczywiste, że gacie i koszule nazywano bielizną, bo były białe. A były białe, bo bielenie było prostsze od barwienia - zresztą przed barwieniem też przeważnie bielono. A po co męczyć się z barwieniem, wyszywaniem, haftowaniem czy innym ozdabianiem tego, czym popisać się przed sąsiadami nie sposób.

(...)

Spotkałem się też z określaniem mianem "bielizna" przez podlaskich cieśli drewna stosunkowo młodych (kilkudziesięcioletnich) sosen, bo drewno to jest bardzo jasne, niemal białe, w odróżnieniu od ciemniejszej "twardzizny", czyli części drewna sosen 100-letnich i starszych.

 

Przy omawianiu zawartości ksiąg sądowych wiejskich kresu klimkowskiego, Magdalena Bułat podała objaśnienie:

"Z kontekstu można wnioskować, że wyraz bielizna oznaczał nie tylko chustki, koszule, prześcieradła, ale i rzeczy osobiste pozostałe w spadku. Wyraz ten na przestrzeni wieków zmieniał znaczenie. W dobie staropolskiej oznaczał ‘futerko z wiewiórki’ (SS I, 89), w XVI w. zmienił je na ‘biała plama, cętka, blizna’, ‘warstwa drzewa znajdująca się między korą a rdzeniem’ (SXVI II, 133). W późniejszym okresie zaczął oznaczać głównie ‘białe rzeczy, gromada, stos czego białego’, tak jak w przywoływanym kontekście ‘chusty, jako to: koszule, prześcieradła, chustki’ i inne...".

/tejże "Nazwy ubiorów, ich części i tkanin na podstawie ksiag sądowych wiejskich klucza łąckiego, jazowskiego i kresu klimkowskiego", "Rocznik Sądecki", T. XXXVI, 2008, s. 30/

[secesjonista]

"Grać w szczypiorniaka", szczerze mówiąc nigdy nie zastanawiałem się nad etymologią tego terminu, myślałem, że to może tak jak z: "rowerem". A tu przecież mamy i kawałek historii Polski związany z Legionami. Trop prowadzi do obecnej dzielnicy Kalisza (a wówczas odrębnej miejscowości), gdzie przebywali internowani polscy legioniści.

[jakober]

W dniu 13.7.2018 o 12:39 PM, secesjonista napisał:

"Grać w szczypiorniaka"

Nie przypuszczałem, że to związek frazeologiczny. Jako dzieciak wychowałem się w województwie ówczesnym kaliskim i dla nas w szkole piłka ręczna jednoznaczna była ze szczypiorniakiem, w którego się grało, a zawodnik zawsze był szczypiornistą. Podobnie i gra w palanta nie budziła jakichś szczególnych emocji związanych z potocznym znaczeniem słowa "palant", a była jednoznaczna z grą w grę podobną do bejsbola, która to gra nazywała się palantem. Ale nie wiem, czy grać w szczypiorniaka, grać w palanta, grać w dwa ognie, itp. kwalifikuje się na związek frazeologiczny? Czy w dzisiejszej polszczyźnie "grać w szczypiorniaka" ma jakieś znaczenie przenośne? Pytam, gdyż mnie to zaciekawiło.

[secesjonista]

Nie ma, ale ten temat nieco już wyrósł poza określone ramy w językoznawstwie dla związków frazeologicznych, a nie ma chyba sensu otwierać nowego tematu.

[jakober]

Okay, rozumiem. Współcześnie język rozwija się tak dynamicznie, że co jakiś czas, językowo coś mnie zaskakuje. Stąd pomyślałem, że może i takie "grać w kulki" przerodziło się w "grać w szczypiorniaka", i znowu mnie coś zaskoczy  . Chociaż możliwe, że nic straconego... Może za jakiś niedługi czas...

[secesjonista]

10 godzin temu, jakober napisał:

Ale nie wiem, czy grać w szczypiorniaka, grać w palanta, grać w dwa ognie, itp. kwalifikuje się na związek frazeologiczny? Czy w dzisiejszej polszczyźnie "grać w szczypiorniaka" ma jakieś znaczenie przenośne? Pytam, gdyż mnie to zaciekawiło

 

Język się rozwija, jak i nauka o nim, nie wszyscy językoznawcy uważają, że związek frazeologiczny musi nieść znaczenie przenośne. W swym słowniku Piotr Müldner-Nieckowski ("Wielki słownik frazeologiczny języka polskiego", Warszawa 2003) za frazeologizm (typu formalnego) uznał np.: "na prawo patrz" czy: "wnioskowanie przez analogię" (??).  Przyznam, że nie jestem do tego typu wyróżnienia przekonany.

Atoli miło, że jakober wnikliwie spogląda na cudze wpisy, co godne pochwały w dobie "braku feelu przy klawiaturze". 

To bardziej rygorystycznie trzymając się tematu, "pierwsze koty za płoty" ma podobne znaczenie co: "pierwsze śliwki robaczywki" (Niemcy powiadają podobnie: "die ersten Pfl aumen sind madig"), o ile to drugie znajduje pewne uzasadnienie - często pierwsze owoce są nadgryzione przez larwy, to skąd to drugie określenie? Rzeczywiście chodzi o pozbywanie się w przeszłości pierwszych kociąt z miotu? Kłóci się to nieco z tradycyjnym poglądem (błędnym zresztą), że właśnie pierwsze kocięta czy szczeniaki mają być najsilniejsze.

 

[gregski]

Następne powiedzenie które już chyba nie funkcjonuje.

Przypomniał mi je Jarpen Zigrin w swoim poście o zarobkach przed wojną.

Otóż mój dziadek opowiadał jak tuż przed wojną został maszynistą i dostawał ponad 400 złotych i za te pieniądze żyło mu się "jak za cara".

Dziadek specjalnie nie mógł pamiętać wiele z czasów carskich bo urodził się w 1904 roku. Wynika z tego, ze takie powiedzenie musiało funkcjonować w społeczeństwie.

[secesjonista]

A.A. Milne poznał swą przyszłą żonę w grudniu 1910 r. na jej przyjęciu urodzinowym (skończyła wówczas 21 lat) gdzie zabrał go Owen Seaman. Później spotkali się przy okazji zakupów przez autora "Puchatka" butów narciarskich,  Milne odnotował wówczas: "Oświadczyłem się o jedenastej rano podczas śnieżycy" (był to styczeń 1913 r.). Milne piszący wówczas do "Puncha" poczynił taką uwagę: "Istnieją zwykłe zaręczyny i zaręczyny szwajcarskie (...) Powszechnie wiadomo, że zaręczyny szwajcarskie się nie liczą".

Czy te: "zaręczyny szwajcarskiej" to jakiś rodzaj hapaks legomenon czy autorski wymysł? A może wówczas był to ogólnie znany frazeologizm? 

 

[secesjonista]

My mamy, nieco trywialną "musztardę po obiedzie", za to Serbowie mają ekwiwalentne wyrażenie, bardziej pasujące do historycznego forum: "Kasno Marko na Kosovo stiže". W ludowych przekazach książę Marko Kraljević ( Марко Мрњавчевић) został "pasowany" na bohatera antytureckiego. Trochę to dziwne zważywszy, że walczył u boku Turków i był ich lennikiem, ale nie ma co doszukiwać się konsekwencji w ludowej tradycji. W tych przekazach utrwalił się topos, w myśl którego bitwa na Kosowym Polu zostałaby wygrana gdyby Marko na czas tam przybył.