Wojsko kwarciane

[Pancerny]

Czwartą część dochodów z dóbr królewskich przeznaczono na utrzymanie nowej formacji -"wojsk kwarcianych". Formacja ta istniała do 1652 roku. Co sądzicie o "karcianych"? Jak oceniacie ich walory bojowe? Czy byli potrzebni?

[Tofik]

Byli ze względu na ciągłe zagrożenie granicy południowo - wschodniej. Jeszcze lepiej by było, gdyby nie tylko kwarciani byli stali, zapewniłoby bezpieczeństwo na wszystkich granicach. Ze sprawnym dowódcą (np. Stanisław Koniecpolski) potrafili niejednokrotnie pogonić Tatarów i stanowili skuteczną zaporę przed najazdami tatarskimi. Z tego co pamiętam to udali się bronić ujścia Wisły wraz ze swym wodzem w wojnie ze Szwecją, czyli znaleźli się tam, gdzie dokładnie nie powinni się znaleźć teoretycznie. Problem w tym, że musieli, bo nie było skąd wojska brać (teoretycznie było aż nadto).

[Pancerny]

Dla mnie wojsko kwarciane to jednostki kadrowe polskiej armii. Ich liczebność wahała się od 2000 do 4000 tysięcy. Byli to prawdziwi żołnierze, z krwi i kości. Stałe strzegąc rubieży Rzeczpospolitej, doskonalili swój kunszt wojenny, stając sie elita wojsk polskich(ich słynne podchody na Dzikich Polach). W 1652 weszli w skład wojsk komputowych.

[Konstanthinos XI]

Jasne że byli potrzebni... mało ich było ale dobrze, że byli. Cóż, nie zawsze sobie radzili z wrogiem (Tatarzy, Kozacy) ale na pewno posiadali wielką wartość bojowa, byli, jak wspomniano, kuźnią talentów i oficerów, z ich szkoły, a także wcześniejszej obrony potocznej, pochodziło wielu utalentowanych, mniejszych czy większych, wodzów. Dobrze, że często wspomagały je wojska magnatów kresowych (i także z tego powodu wojska te były tak mało liczne).

[Pancerny]

W roku 1648 roku stan wojsk kwarcianych wynosił ("Historyja jazdy polskiej"- K.Górski)

Husarzy 1040

Pancernych 1170

Dragonów 900

Piechoty polskiej 300

I ta armia przegrała pod Żółtymi Wodami i Korsuniem.

[Vissegerd]

Mówiąc o wojsku kwarcianym należy pamiętać o postanowieniach sejmu piotrkowskiego z lat 1562-1563, co znowuż było efektem działań ruchu egzekucyjnego. Zamierzeniem było, aby dotychczasowa obrona potoczna nie była finansowana z podatków, lecz ze stałych dochodów skarbu. Kwarta miała stanowić 1/4 dochodu z królewszczyzn po odliczeniu 20% dla dzierżawcy. Orędownikami powstania wojska kwarcianego prócz samego króla Zygmunta Augusta byli też Mikołaj Siennicki, słynny Polski Demostenes oraz marszałek izby poselskiej, Rafał Leszczyński.

Wojsko kwarciane stanowiło przy tym nie tylko zabezpieczenie kresów przed najazdami tatarskimi, ale też jak wspomniał Pancerny, tworzyło swego rodzaju elitę armii. To wojska w pełni regularne z żołnierzem doświadczonym w boju, więc o wysokiej wartości. Kwarciani mogli stanowić doświadczone kadry w razie wojny dla powoływanej pod broń armii.

Skoro wiemy z czego opłacani byli kwarciani, przyjrzyjmy się jak wyglądało wynagrodzenie np. w projekcie komputu wojsk polskich w roku 1626. Posłużymy się tu czerwonym złotym polskim oraz przelicznikiem srebra dla pokazania realnych wartości (1 g. srebra = ok. 0,125 zł.), stawki żołdu kwartalne:

Żołd piechoty cudzoziemskiej (wojsko suplementowe) - 36zł. (291,6 gr. srebra)

Żołd piechoty polskiej (wojsko suplementowe) - 18zł. (145,8 gr. srebra)

Żołd husarzy (wojsko suplementowe) - 50zł. (405 gr. srebra)

Żołd rajtarów (wojsko suplementowe) - 50zł. (405 gr. srebra)

Żołd kozaków (wojsko suplementowe) - 40zł. (324 gr. srebra)

Żołd żołnierza wojska kwarcianego - 41zł. (332,1 gr. srebra)

Źródło: "Wypisy źródłowe do historii polskiej sztuki wojennej", Zdzisław Spieralski, Jan Wimmer, zeszyt 5 str. 141-143.

Składając z tym informacje podane w wypowiedzi Pancernego powyżej, na temat wielkości wojska kwarcianego, możemy oszacować kwartalny czy roczny koszt jego utrzymania. Rocznie były to kwoty pomiędzy 500 a 600 tys. czerwonych złotych.

Pozdrawiam.

[Kadrinazi]

W roku 1648 roku stan wojsk kwarcianych wynosił ("Historyja jazdy polskiej"- K.Górski)

Husarzy 1040

Pancernych 1170

Dragonów 900

Piechoty polskiej 300

I ta armia przegrała pod Żółtymi Wodami i Korsuniem.

Jan Wimmer w 'Wojsko polskie w drugiej połowie XVII wieku' podaje nieco inne dane:

stan z maja 1648 roku:

1. 14 chorągwi husarii - 1051 koni

2. 22 chorągwie jazdy kozackiej - 1110 koni - z tego 7 małych chorągwi (po 50 koni) było przydzielonych do pułkow Kozakow rejestrowych

3. 2 chorągwie wołoskie - 110 koni

4. 2 regimenty i 9 chorągwi dragonow - 1315 porcji - z tego 7 małych choragwie (po 25 porcji) przydzielonych do pułkow Kozakow rejestrowych, jedna chorągiew dragonii (40 porcji) stała w Pucku i Kazimierzowie, jeden regiment stał jako garnizon w Kudaku, drugi regiment i jedna chorągiew stacjonowały jako garnizony innych zamkow ukraińskich

5. piechota polska - 450 porcji - chorągwie hetmanow (po 150 porcji) stały (jako straż przyboczna) w ich rezydencjach, oprocz tego chorągiew 150 porcji stała w Pucku i Kazimierzowie

Husaria i reszta jazdy kozackiej była rozlokowana w miasteczkach ukraińskich lub w majątkach rotmistrzow.

Ciekawostka - jedyną formacją kwarcianą na Ukrainie, ktora przetrwała Korsuń i Żołte Wody była chorągiew jazdy kozackiej Seweryna Kalińskiego (50 koni), gdyż strzegła wtedy szlakow tatarskich.

[artifakt]

Warto uzupełnić wstępną wypowiedź pancernego, iż na kwartę od 1563r. składały się takie dobra królewskie jak:

* dobra ziemskie

* cła i żupy solne w Koronie.

Kwarta była odliczana od ekonomii, dzierżaw oraz dóbr oddanych w tzw. "gołe dożywiocia" i do "wiernych rąk". Od 1616r. do skarbu w Rawie wpływały również dochody ze składów winnych oraz tzw. trzeci grosz od sprzedaży ołowiu. Oficjalnie, z płacenia kwarty były zwolnione starostwa: łuckie, włodzimierskie, krzemienieckie (województwo wołyńskie) oraz bracławskie i winnickie (województwo bracławskie). Taki stan prawny obowiązywał od 1569r. natomiast ich starostowie zgodzili się od 1590r. płacić je dobrowolnie. Doraźnie można było zwolnić starostwo z płacenia kwarty, jeżeli było ono zniszczone grabieżą. Ważne, iż chociaż zgodnie z ustawą Litwa nie była obciążona kwarta, to uchwalano ją sporadycznie. (1590, 1613 - podwójna, 1620, 1626).

Wykorzystanie kwarty:

- na cele obrony potocznej,

- w 1602r. kwarta poszła na wydatki w Inflantach

- w 1605r. na wojnę w Inflantach

- w 1610r. opłacono wojsko pod Smoleńskiem

Ostatecznie w 1613r. przypomniano na sejmie cel tzw. pierwszej kwarty.

Za lat panowania Władysława IV, dochody skarbu rawskiego z tytułu starej kwarty (bez dochodów z Prus Książęcych) wynosiła 2 862 011zł + 300 000 z Prus. Stanowiłi to w latach 1633-1648r. 1/5 wszystkich dochodów skarbowych w Rzeczpospolitej.

Niestety dysponuję tylko danym z okresu 1569-1648r. Ostatnich lat istnienia wojsk kwarcianych nie opiszę

[Tofik]

Warto jeszcze wspomnieć o incydencie bardziej upolitycznionym w 1632 r., w czasie elekcji Władysława IV. Otóż szlachecki procent wojsk kwarcianych zażądał dopuszczenia do elekcji, jako, że i on sam jest szlachtą, a ta, jak szeroko wiadomo, jest uprawniona do głosowania na kandydatów do tronu polskiego. Jak pisze Henryk Wisner: Z tego wyciągnęli wniosek, że prawa uczestników (kwarcianych) nadają podmiotowość zbiorowości (wojsku kwarcianemu). Inaczej mówiąc, że wojsko kwarciane jest, a raczej powinno być, uprawnione jako całość do udziału w elekcji. [...] W każdym razie poselstwo miało oświadczyć, że jeśli zjazd prośby, a raczej żądania, nie spełni, żołnierze porzucą chorągwie i gromadnie, jako szlachta, na nią przybędą, żeby w następstwie niekorzystania z należnych im praw, "uszczerbku wolności nie odnieśli".

[maxgall]

Wiemy, że żołd żołnierza kwarcianego wynosił 41 zł. Czy wiadomo coś na temat zróżnicowania "zarobków" w poszczególnych formacjach wojska kwarcianego? Jakoś nie mieści mi się w głowie żeby Towarzysz husarski służył za taki sam żołd co Towarzysz kozacki, że nie wspomnę o zwykłym dragonie czy żołnierzu piechoty...

[Kadrinazi]

Znam stawki roczne dla wojska kwarcianego w 1648 roku (w oparciu o rozliczenia z wojskiem rozbitym pod Korsuniem):

- husaria - 164 zł

- jazda typu kozackiego - 124 zł

- jazda wołoska - 124 zł

- dragonia - 132 zł

- piechota polska - 120 zł

[maxgall]

No to teraz mam dopiero zamieszanie (w głowie) :shock:

Czy masz może jakieś dodatkowe informacje, np. za ile kwartałów to było wynagrodzenie, czy były jakieś dodatki za bitwę (zwyczajowo było to wynagrodzenie za jeden kwartał), czy było to wynagrodzenie pojedynczego żołnierza danej formacji czy też "zbiorówka" na konia/porcję dla całej formacji, itp.

Ewentualnie czy możesz podać źródło/opracowanie, to sam spróbuję to znaleźć.

[Kadrinazi]

Jest to, tak jak napisałem, żołd roczny, ktory prawdopodobnie pozostawał bez zmian od 1630 roku (tak podaje Jan Wimmer w 'Wojsku polskim w drugiej połowie XVII wieku). Chcąc otrzymać wartość za kwartał należy podzielić liczbę przez 4 czyli np. 41 zł/kwartał dla husarza tak jak podałeś.

To żołd na porcję/koni, więc można łatwo obliczyć wysokośc pełnej ślepej porcji w przypadku 10-konnego pocztu rotmistrza.

Dodatki za bitwę/kampanię nie wchodziły w skład żołdu.

[maxgall]

Jazda pasuje. Kłopot mam z dragonią i piechotą. O ile w przypadku dragonii tak wysoki żołd można spróbować wytłumaczyć bardzo rozbudowanym sztabem, to dla piechoty polskiej nie potrafię na razie znaleźć żadnego logicznego wytłumaczenia różnicy pomiędzy 18 a 30 zł na kwartał. Nawet jeżeli dodamy koszty na "barwę".

[Kadrinazi]

Akurat nasza dragonia wtedy nie miała zbyt rozbudowanego sztabu - trudno go szukać w 25-osobowej chorągwi Cała dragonia liczyła w 1648 roku 2 regimenty i 9 chorągwi.

18 zł/kwartał to żołd dla żołnierzy piechoty niemieckiej w 1620 roku, w 1626 roku w okresie wojny ze Szwecją żołd kwartalny dla dragonow i piechoty niemieckiej wzrosł do 33 zł/kwartał. Żołd kwartalny piechura polskiego/węgierskiego w 1620 roku to 15 zł.

Dane prof. Wimmera dotyczące żołdu od lat 30-tych (czyli dane typu 30zł/kwartał dla piechura, 34 zł/dragona) są oparte na:

- Rachunku Sejmowym z roku 1632 z płacą dla wojska od 1/4/1630

- Kompucie wojska kwarcianego z roku 1638

- rachunkow komisji wojskowych po 1638 roku

W okresie 1637-1648 (nie licząc zaciągow krola Władysława IV) ilośc piechoty w armii kwarcianej była bardzo mała:

- w 1637 roku dwie chorągwie hetmańskie (300 porcji) + załogi w Lubowli i Kamieńcu Podolskim (300 porcji)

- w 1648 roku dwie chorągwie hetmańskie (300 porcji) + załogi w Pucku i Kazimierzowie (150 porcji)

Być może tutaj należy szukać odpowiedzi na pytanie, dlaczego żołd piechoty był stosunkowo wysoki- hetmani chcieli zadbać o swoje chorągwie

Odchodząc nieco od samej armii kwarcianej - żołd piechoty w przeciągu II połowy XVII wieku nie ulegał ogromnym zmianom - w okresie 1651-1677 wynosił 144 zł/rok, w 1690 roku 184 zł/rok (144 zł/rok dla regimentow na garnizonach). Dla porownania żołd husarza wzrosł z 164 zł/rocznie w 1648 roku do 204 zł/rok w 1654 roku, żołd jazdy typu kozackiego/pancernych wzrosł w 1654 roku do 164 zł/rok, w 1677 roku do 168 zł/rok (dodatek 4 zł na broń drzewcową, taki sam dostała jazda lekka). Paradoksalnie największy był wzrost żołdu dragonii -134 zł/rok w 1648, 144 zł/rok w 1649 roku, 224 zł/rok w 1677 roku (tu chodziło głownie o poprawienie sytuacji z uzbrojeniem i umundurowaniem).