Zaopatrzenie w systemy dostarczania i odprowadzania wody z starożytnych miast

[Furiusz]

Żyjemy w świecie w którym, wydawałoby się, ze nie musimy się martwić o tak podstawowe problemy jak dostarczanie wody, czy tez usuwanie nieczystości. Zastanawiało mnie jak radzono sobie z tym w czasach starożytnych, zanim Grecy zaczeli stosować szyk falangi oraz zanim powstał Rzym z jego genialnymi inżynierami i wspaniałymi akweduktami.

Wcześniej osady zakładano w pobliżu rzek czy jezior by mieś stały i łatwy dostęp do wody pitnej, bądź też kopano studnie, co jest zwyczajem już neolitycznym, choć zapewne i wcześniej człowiek posiadł tą umiejętność. Wcześnie też zapewne zaczęto tworzyć cysterny na wodę.

Na ziemiach polskich nie mamy zbyt wielu archeologicznych dowodów na wczesne użytkowanie studni. O jednych z najstarszych ocembrowanych studni piszą dr Waluś i prof. Nowakowski¹.

Znacznie bardziej jednak ciekawa jest praca Thorkilda Jacobsena i Lloyda Setona², co prawda od jej publikacji bardzo wiele się zmieniło ale warto ją przeczytać dla samego opisu rozmachu prac podjętych przez starożytnych (zwłaszcza, zę pozycja ta jest dostępna za darmo).

Natomiast stosunkowo świeżą jest praca trójki badaczy, a w zasadzie odczyt z sympozjum naukowego państwa A.N. Angelakis, Y.M. Savvakis, i G. Charalampakis³, na temat akweduktów w świecie minojskim. Bez ogródek stwierdzają oni, że to minojczycy wymyślili akwedukty i że to ich technologie rozwineli następnie z powodzeniem mieszkańcy Grecji, Bliskiego Wschodu oraz Rzymu.

Na mnie jednak największe wrażenie osobiście zrobił system odprowadzania wody (w mniejszym stopniu zaopatrywania) w Mohenjo-daro⁴. Całe miasto (przynajmniej w odkopanej cześci), zaopatrzone w system rur odprowadzających i doprowadzających wodę, w każdym niemal domu specjalne platformy kąpielowe, wymurowane z innego rodzaju cegły, z murkiem by woda się nie wylewała, podłoga z lekkim spadkiem by woda sama spływała do kanalizacji, coś naprawde niezwykłego, zwłaszcza biorąc pod uwagę czas w którym powstało to, jedno z najbardziej znanych, stanowisko dojrzałej kultury harappańskiej. Całośc systemu zasilało, jak się szacuje ok 700 studni. Naprawdę warto obejrzeć choćby zdjęcia, (http://www.mohenjodaro.net/mohenjodaroslides.html) gdyż całośc budzi podziw.

¹ Waluś A., Nowakowski W., Studnie kultury przeworskiej z Ziem Polski [w:] Światowit 36/1986

² Thorkild J., Seton L., Sennacherib's aqueduct at Jerwan, Chickago 1935

³ A.N. Angelakis, Y.M. Savvakis, i G. Charalampakis, Minoan Aqueducts: A Pioneering Technology[w:]Proceedings of the 1st IWA International Symposium on WATER AND WASTEWATER TECHNOLOGIES IN ANCIENT CIVILIZATIONS

⁴ Jansen M., Water Supply and Sewage Disposal at Mohenjo-Daro [w:] World Archaeology 2/1989

[Tomasz N]

Natomiast stosunkowo świeżą jest praca trójki badaczy, a w zasadzie odczyt z sympozjum naukowego państwa A.N. Angelakis, Y.M. Savvakis, i G. Charalampakis3, na temat akweduktów w świecie minojskim. Bez ogródek stwierdzają oni, że to minojczycy wymyślili akwedukty i że to ich technologie rozwineli następnie z powodzeniem mieszkańcy Grecji, Bliskiego Wschodu oraz Rzymu.

Minojczycy mieli wybitną technikę sanitarną. Ale można coś się dowiedzieć o rozwinięciu technik minojskich przez Greków ? Uchodzili raczej za niechlujów.

[fodele]

[Minojczycy mieli wybitną technikę sanitarną. Ale można coś się dowiedzieć o rozwinięciu technik minojskich przez Greków ? Uchodzili raczej za niechlujów.

Mam nadzieję, że nikogo nie urażę przytaczając swój stary post w tym samym temacie z sąsiedniego forum, który brzmi mniej więcej tak:

W pałacu minojskim w Knossos (a także w Fajstos czy Agia Triada) odkryto nie tylko łazienki, lecz także doskonale przemyślane systemy kanalizacyjne odprowadzające nieczystości i wodę deszczową. Sieć wyposażona była w studzienki służące do oczyszczania, a same ścieki spływały do rzeczki Kairatos, po wschodniej stronie wzgórza, na którym położone jest Knossos. Rury odprowadzające wykonane były z kamienia o przekroju w kształcie prostokątnego korytka (wysokość 12 cm). Górną część owego korytka stanowiły kamienne płyty niepozwalające na rozchodzenie się nieprzyjemnych zapachów po okolicy.

Również na Akropolu w Atenach znaleziono kawałki wypalonych rur ceramicznych, najprawdopodobniej służących do tego samego celu.

Same Ateny w czasach starożytnych nie posiadały jednak zorganizowanego systemu kanalizacji. Pierwsze informacje o ściekach i odprowadzaniu deszczówki pochodzą dopiero z około 500 r.pne. Mowa tu o kanale Eridanos, który wraz z tzw. Kanałem Centralnym zaspakajał potrzeby obszaru Agory, Pnyksu i Areopagu. Były to jednak otwarte systemy kanalizacyjne i siłą rzeczy tworzyły zagrożenie w postaci epidemii takich jak cholera czy dżuma.

Już Pauzaniasz wspomina, że koryto Eridanosu miało tak nieprzyjemny (delikatnie rzecz ujmując ) zapach, że nawet pasące się w pobliżu stada unikały skubania trawy nad jego brzegiem. Toteż w pewnym okresie kanał został przykryty na niedługim odcinku.

Co nieco w tym temcie padło również w Ciekawostkach ze starożytnej Grecji post nr 32 i 26 :)/>

Edytowane 25 Listopad 2012 przez fodele

[gregski]

Z tymi rurami to był fajny trick świadczący o wielkiej wiedzy inżynieryjnej.

Otóż taka rura z terakoty miała małą wytrzymałość i niezbyt duże ciśnienie spowodowałoby jej pęknięcie lub wycieki na połączeniach. No ale co zrobić jeśli źródło znajdowało się o wiele wyżej niż miejsce przeznaczenia? Przecież ciśnienie statyczne rozsadziłby rury!.

Wyjściem było skonstruowanie tego wodociągu w taki sposób, że rury nie były całkowicie wypełnione wodą. Tak dobrano spadki, średnice rur, ilość wody, że tak na prawdę był to strumyk płynący w korycie stworzonym z rur a nie wodociąg w dzisiejszym rozumieniu gdzie rurą tłoczona jest woda pod dużym ciśnieniem.

[Tomasz N]

Nawet synowie Judy z tym sobie radzili. W 2 Księdze Królewskiej rozdz 20 jest takie coś:

20 A czyż pozostałe dzieje Ezechiasza, cała jego działalność i to, jak zbudował sadzawkę i wodociąg i sprowadził wodę do miasta - nie są opisane w Księdze Kronik Królów Judy?7 21 I spoczął Ezechiasz ze swymi przodkami, a syn jego Manasses, został w jego miejsce królem.

[secesjonista]

Choć to praca o czasach współczesnych szereg ciekawych szczegółów zawarto w rozdziale "Historia rozwoju kanalizacji", zatem, myślę, że warto zerknąć:

C. Madryas, A. Kolonko, L. Wysocki "Konstrukcje przewodów kanalizacyjnych".

/dostępne w sieci na www.dbc.wroc.pl/

Autorzy raczej nie zgadzają się ze stwierdzeniem przytoczonym przez Tomasza N co do niechlujstwa Greków; a przynajmniej nie w każdym okresie; piszą bowiem:

"Dużą wagę do higieny zaczęto przykładać w starożytnej Grecji w wyniku kontaktów z wyżej rozwiniętymi miastami Bliskiego Wschodu i Egiptu, zwłaszcza w okresie od 750 do 650 p.n.e. W Atenach systemy doprowadzania wody pitnej (częściowo ciśnieniowe) i odprowadzania ścieków zaczęły powstawać około VI w. p.n.e., zastępując dotychczasowe doły kloaczne".

/tamże, s. 15/

Przypominają, że jeszcze w XIX wieku do Aten dostarczano wodę starym kanałem, czyli tym z V wieku p.n.e.

[TyberiusClaudius]

Mam pytanie. Czym była Cloaca Maxima? Czy tylko odpływem nieczystości czy też toaletą publiczną?

[secesjonista]

To był kanał odprowadzający ścieki do Tybru.

[TyberiusClaudius]

Ale TYLKO czy też, że tak powiem toaleta publiczna?

[secesjonista]

Z punktu widzenia przeznaczenie - tylko.

Inna rzecz jak ja traktowali Rzymianie...

[secesjonista]

Czy rzeczywiście powodem podjęcia decyzji o budowie akweduktów była swego rodzaju katastrofa ekologiczna w postaci zanieczyszczenia Tybru?

Z literatury dodać można:

J.N.N. Hopkins "The cloaca maxima and the monumental manipulation of water in archaic Rome", w: "The Waters of Rome", nr 4, 2007

/dostępne w sieci/

A. Agarwal "Environmental Costs of Sever", w: "Ecosan-closing the loop in wastewater management and sanitation" red. C. Werner, J. Schlick, G. Witte, A. Hildebrandt.

[secesjonista]

Z Grecji znamy publiczne toalety, jak najbardziej w stylu ekologicznym - wodę (zużytą) dostarczano z łaźni i kuchni. System mieli przejąć Rzymianie, sytuując je zwłaszcza w pobliżu term, co pozwalało do spłukiwania użyć wody z tej instytucji. W budynku stosowano trzy ławy (kamienne bądź drewniane) ze stosownymi otworami.

"Latryna na Agorze Rzymskiej w Atenach miała takich otworów 62. Przed rzędem siedzeń znajdowała się rynna z bieżącą wodą do opłukania rąk".

/"Zaopatrzenie w wodę i usuwanie nieczystości w czasach antycznych - zarys problemu", "Wratislavia Antiqua", T. 14, "Zaopatrzenie w wodę i usuwanie nieczystości w miastach stref bałtyckiej i sudecko-karpackiej w XIII-XVI wieku", 2011, s. 14/

Z literatury dodać można:

M. Biernacka-Lubańska "Zaopatrzenie w wodę, urządzenia sanitarne i melioracyjne", w: "Kultura materialna starożytnej Grecji. Zarys", t. 2, red. K. Majewski, Wrocław-Warszawa-Kraków Gdańsk 1977

A.T. Hodge "Roman Aquedutsand Water Supply".

[Furiusz]

A. Vitasović, Opskrba vodom i rimski vodovod na Brdu Gradina na otoku veliki Brijun, "Histria archaeologica", t.37 (2006), s. 47-84 mamy tu między innymi dwie cysterny z którymi dwiema ołowianymi rurami (istniejącymi ponoć jeszcze w czasach II WŚ) doprowadzano wodę m.in. do villa rustica. mamy tu jednak instalacje będącą stacją pomp na osadzie w Gradina, na niewielkim wzgórzu gdzie znajdowało się naturalne źródło wody. Źródło służyło też do zapewnienia wody w owym forcie/osadzie. Poza zbiornikami na wodę przy akwedukcie, były też cysterny na wodę deszczową, cały system był w stanie zgromadzić jednorazowo 1450m3 wody. Dla mnie bardzo ciekawe.

[secesjonista]

Trochę o kwestiach sanitarnych:

N. Małecka "Łazienki i toalety w Egipcie faraonów"

A. Wypustek "Toalety i latryny w świecie rzymskim - aspekty społeczne"

A.Tomas "Pachnące miasta czy slumsy? Urządzenia sanitarne cywilnych osiedli przy rzymskich bazach wojskowych"

/w: "Czystość i brud. Higiena w starożytności" red. W. Korpalska, W. Ślusarczyk/

[Furiusz]

Zaprawy powietrzne z naziemnych części wodociągów powstawały w wyniku reakcji wapna palonego z wodą, kiedy to wytworzony wodorotlenek wapnia wychwytywał z powietrza dwutlenek węgla, dzięki czemu materiał wiążący twardniał. Zaprawy hydrauliczne z wnętrza kanałów, zbiorników i innych elementów wodociągowych otrzymywano poprzez dodanie higroskopijnych składników w postaci pudru ceramicznego, tłucznia kamiennego, ziemi okrzemkowej lub gliny, wskutek czego otrzymywały wyższą wytrzymałość mechaniczną i zdolność twardnienia pod wodą. Poza tym cechowały je łatwość łączenia ze żwirem i piaskiem w czasie kontaktu z wodą. Wykryto, że zaprawy bezpośrednio stykające się z wodą odpowiadają cechom wapna magnezowego, silnie hydraulicznego. Świadczy o tym zawartość tlenku magnezu w nierozpuszczonej części badanych próbek, będąca pozostałością półtoratlenków, charakterystyczną dla domieszek gliny, nadających zaprawie właściwości substancji impregnowanej. s. 20-21

1. Opus signinum - zaprawę hydrauliczną różowego koloru, charakteryzującą się znaczną zwięzłością substancji spajającej, którą był węglan wapnia. Kryształy jego były na ogół drobne, o wymiarach kilkumikronowych. Wypełniacz stanowił piasek oraz rozdrobniona glina palona o różnej granulacji, głównie o drobnej frakcji i minimalnym stopniu zaokrąglenia, świadczącym o rozdrobnieniu ceramiki w młynach. (...). Wypełniaczem był także żwir granitowy lub kwarcowy. Zaprawy tej - ze względu na wysoki stopień hydrauliczności - używano do powlekania powierzchni bezpośrednio stykających się z wodą.

2. Opus caementitium - zaprawa biała o podobnej budowie substancji spajającej. Wypełniaczem był piasek kwarcowy i blaszki miki o laminowanej budowie. Występowały w niej także kalcyt i substancja ilasta, pochodząca zapewne z mułu niesionego przez wodę. Zaprawę tę stosowano do tynkowania muru kanału i zbiorników (...). Dopiero na tej warstwie zaprawy spoczywała opus signinum.

3. Rudus - zaprawę szarawą o podobnej substancji spajającej oraz wypełniaczu z piasku i grubego tłucznia z kamieni polnych (skalenie, łuszczyki, biotyt, muskowit), bez tłucznia ceramicznego lub z niewielką jego ilością. Zaprawa ta stanowiła substancję wiążącą kamienie lub cegłę w budowlach murowanych lub była głównym materiałem do wznoszenia ścian zbiorników lub kanałów wodociągowych. s 22

Oba cytaty za: M. Biernacka-Lubańska, Zaprawy hydrauliczne w wodociągach z Novae, "Novensia" t.7 (1995)

Taż sama autorka w innym tekście z tego numeru Novensia pt - Późnoantyczne wodociągi z Płowdiw, przelicza, że w V-VI wieku AD gdy przebudowano tu system dostarczania wody umożliwiał on dostarczanie do miasta 43 000 m. sześciennych wody dziennie, co przy założeniu, że liczba mieszkańców wynosiła 100 000 daje nam 430 litrów wody na osobę dziennie. Strasznie dużo - albo należałoby zmniejszyć ilość wody dostarczanej wodociągiem albo zwiększyć liczbę mieszkańców. Co ciekawe autorka uważa, że w tym momencie w swoich dziejach Płowdiw było u szczytu swojego rozwoju.