Karety, kolasy... - Czym podróżowano prywatnie?

[secesjonista]

Co tam spór o dryndulę, oto Bazyli Rudomicz (wykładający w Akademii Zamojskiej) odnotował w 1660 r., że wypożyczył od zamojskich franciszkanów rydwan z końmi - dla wygody podróży. Czyżby nasi sarmaccy praprzodkowie aż tak byli zacofani? Czy może to przejaw jakiejś antycznej fascynacji? Niestety, to tylko pewna niefrasobliwość wydawców diariusza tego profesora. Słowo: "rheda" zostało przetłumaczone właśnie jako inkryminowany: "rydwan", tymczasem już Knapski w swym słowniku zatytułowanym: "Thesaurus polono-latino-graecus..." (Cracoviae 1643) podawał, że w Polsce odpowiednikiem tego słowa był kocz.  Wydawcy nie byli konsekwentni, w innym miejscu termin: "rheda" oddali jako: "bryczka", co jest kolejnym językowym (: translatorskim) lapsusem. Ów Knapski podawał, iż "rheda" to:

"wóz do wożenia rzeczy. person, potrzeb, jako u nas kotczy pospolity we dwa, we cztery konie".

/M. Chachaj "O staropolskich rydwanach, franciszkańskich "prezydentach" i innych problemach Na marginesie polskiego przekładu Diariusza prywatnego Bazylego Rudomicza",  artykuł recenzyjny, "Przegląd Nauk Historycznych", 2004, R. III, nr 1 s. 198; z przypisem do Knapskiego: na s. 1284/

 

Dnia 25.07.2014 o 23:30, Capricornus napisał:

A możesz rzucić przykładami tych przedstawień?

 

Jakoś nie mogę odnaleźć, a niby pamiętam, że miałem całkiem ładny zestaw ikonografii z epoki tyczącej się tej kwestii. Może zatem w zastępstwie (na razie) wesprę się ikonografią zaprezentowaną w ES Aleksandra Brücknera i jego uwagami. Otóż zauważa (na przykładzie Reja i Potockiego), że krytykowano modę na na podróże różnymi pojazdami,i z kontekstu wynika, iż nie tyczyło się to jedynie kobiet.

"... w. XVII i XVIII i szlachcic objeżdżał dwory powozem, nie konno; wysyłał przodem hajduka konnego z zapytaniem, czy pan służyć może?"
/tegoż, "Encyklopedia Staropolska", T. 2, Warszawa 1939, s. 242/

 

Tam też kilka przykładów ikonograficznych... tylko wcale niepotwierdzających mych myśli, bo np. na rycinie datowanej na XVIII wiek mamy szlachcica już nieco w sile wieku i dodatkowo o lasce, a na "Taradejce" Daniela Chorowieckiego (1773 r.) można jedynie domyślać się postaci mężczyzny, a i tak wygląda to na przejazd "spacerowy".

[Capricornus]

Godzinę temu, secesjonista napisał:

(na przykładzie Reja i Potockiego),

 

Też o tym wspominałem:

Jak sobie spojrzymy na twórczość M. Reja to znajdziemy tam opis szlacheckiej kolebki, jak spojrzymy na "Zbytki polskie" W. Potockiego to znajdziemy tam marzenie szlachcica o sześciu koniach u karocy...

Na obrazach Canaletta przedstawiających Warszawę znajdziemy kilka powozów:

 

https://www.google.pl/imgres?imgurl=http%3A%2F%2Fculture.pl%2Fsites%2Fdefault%2Ffiles%2Fstyles%2Fgallery_embed_thumb%2Fpublic%2Fimages%2Fimported%2Fsztuki%20wizualne%2Fopisy%20dziel%2Fcanaletto%20%20%20widok%20warszawy%2Fgaleria%20canaletto%20%20%20widok%20warszawy%2Fcanaletto%20widok%20warszawy%20mnw%20wszystko_5435203.jpg%3Fitok%3D1LdmGXos&imgrefurl=http%3A%2F%2Fculture.pl%2Fpl%2Ftworca%2Fbernardo-bellotto-zwany-canaletto&docid=vrvSv0EimgG2JM&tbnid=GWjQDFBod0nvRM%3A&vet=10ahUKEwi3oNvQ8c_UAhWE0xQKHWSVCpAQMwhoKCgwKA..i&w=429&h=260&hl=pl&bih=662&biw=1366&q=canaletto&ved=0ahUKEwi3oNvQ8c_UAhWE0xQKHWSVCpAQMwhoKCgwKA&iact=mrc&uact=8#h=260&imgdii=BeyqGzH8waNeqM:&vet=10ahUKEwi3oNvQ8c_UAhWE0xQKHWSVCpAQMwhoKCgwKA..i&w=429

 

Na obrazie przedstawiającym elekcję Stanisława Augusta Poniatowskiego:

https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a1/Election_of_Stanisław_August_Poniatowski_in_1764_(detail).PNG/1280px-Election_of_Stanisław_August_Poniatowski_in_1764_(detail).PNG

 

W tle mamy co najmniej dziesięć powozów.

 

Ktoś musiał nimi jeździć, wszystkich nie da się przypisać królowi i kapłanom, zostaje nam szlachta.

 

Tyle, że to XVIII wiek, ja pytałem o XVI, XVII.

Edytowane 21 Czerwiec 2017 przez Capricornus

[secesjonista]

No i ta powyższa ikonografia prócz wskazanego późnego czasu, przedstawia miasta bądź ważne wydarzenie, gdzie nie tyle podróżowano a chciano się pokazać. No ale warto przywołać, że już Szymon Klonowic, który zmarł na początku XV w., chyba nie bez pewnych podstaw narzekał:

"A już swego szlachectwa wiele ten uroni.

Komu woza nie ciągnie processyja koni.

(...)

Już teraz tuzem jeździć i kwatrem i dryją.

Tylko owym należy, co żebractwem żyją".

 

Co do utworów Potockiego, to wskazałbym jednak na inny fragment, w którym on sam (a raczej podmiot liryczny) nie odżegnuje się od takiego środka podróżowania, wskazując jedynie na brak zbytku:

"Mnie w półszorek zaprzęże parę do kolasy

Raźny Maciek w siermiędze, drugiego Bartosza,

Żeby, gdzie źle, zatrzyma, chowam od łogosza".

 

 

[secesjonista]

Młody Seweryn Rzewuski, w latach 1759–1761 odbył podróż po krajach europejskich., w której towarzyszył mu jego francuski preceptor Louise-Antoine Caraccioli. Przed podróżą sporządził wykaz książek ("Regest książek, które się biorą w drogę die 22 Augusti 1778 w Podhorcach spisany”), które zamierzał zabrać ze sobą w ten Grand Tour. Tymi lekturami interesował i jego ojciec Wacław Rzewuski, podając własne propozycje co warto ze sobą zabrać, przy tych zaleceniach znajduje się też ogólna uwaga:

"W drodze mieć książkę jaką w kieszeni, aby ją w kolasce czytać".

/A. Kucharski "Lektury oświeconego wojażera-Sarmaty w świetle katalogu ksiąg zabranych w podróż przez Seweryna Rzewuskiego (1778)", "Folia Toruniensia", Vol. 17, 2017, przyp. 9, s. 47/

[Bruno Wątpliwy]

Sympatyczna ciekawostka. Ludwig Passarge, Z wiślanej delty. Tczew, Gdańsk, Żuławy, Malbork. Szkice z podróży 1856, Wydawnictwo Oskar, Gdańsk 2016, s. 146-147 (rzecz oczywiście o Gdańsku połowy XIX wieku, a konkretnie o wycieczce z Gdańska do Wrzeszcza i Oliwy):

"Przy Błędniku stoją słynne wozy konne, przypominające berlińskie wozy bramne, zwane tutaj >>taradajkami<<; etymologii tej nazwy trudno dociec. Tutejszy lud wyprowadził od niej nawet słowo >>taradayen<< oznaczające ciężką, męczącą pracę. Przez cały tydzień taradajkowałem, muszę więc w końcu napić się >>bawarskiego<< w Jaśkowej Dolinie - stwierdził jeden z moich wesołych towarzyszy wycieczki (...)".

 

Etymologia pewnie wywodzi się prosto z Polski przedrozbiorowej (LINK 1 i LINK 2). A jeszcze wcześniej, to być może była таратайка (Link 3). W każdym razie miły ślad dawnej Polski w gdańskiej niemczyźnie. W oryginale brzmiało to: Ich habe die ganze Woche getaradayt. Ibidem, s. 340 (przypis 235).

 

 

[secesjonista]

Jan S. Bystroń podaje fragment z twórczości polskiej Safo, czyli Elżbiety Drużbackiej, w którym znajdujemy garść nazewnictwa środków transportu, tak z około połowy XVIII wieku.

"Po wszystkich drogach tętnią i turkocą

Taradajka za koczem, koczyk za karocą,

Tu się cisną przez groble, lub też drą przez lasy,

I lekkie soliterki, i ciężkie kolasy,

Tam znów dezabliżantki, dormezy, skarbniczki,

A czwałem i na przełaj graniczkami bryczki".

/w tegoż, "Dzieje obyczajów w dawnej Polsce. Wiek XVI–XVIII", t. II, Warszawa 1960, s 559/

 

To właśnie wspomnianą taradajką posłużył się Franciszek Zabłocki dla nazwania swej machiny latającej, którą zbudował mechanik Heblon dla Arlekina, w sztuce napisanej w 1785 pt. "Arlekin Mahomet, albo Taradajka latająca. Drama śmieszno- -płaczliwo-filozofo-sowizdrzalskie w 4 aktach".

[euklides]

1 godzinę temu, secesjonista napisał:

(...)

znajdujemy garść nazewnictwa środków transportu, tak z około połowy XVIII wieku.

(...)

 

Była jeszcze turgotina.

Turgot, pechowy reformator z połowy lat 1770-tych reformował również połączenia dyliżansowe. Usprawnił je, wprowadził nowy typ pojazdu, od jego nazwiska zwany właśnie turgotiną. Był o wiele wygodniejszy niż inne. Poprawił organizację. Zdaje się że on pierwszy wprowadził jakiś rozkład jazdy. Po jego reformach na przykład podróż z Paryża do Bordeaux trwała 5 dni a nie jak dotychczas 15. Oczywiście był pechowcem i tą reformą też sobie biedy napytał bo pozbawieni zarobków zreformowani przewoźnicy podnieśli szum, co również przyczyniło się do jego upadku. 

Edytowane 24 Listopad 2017 przez euklides

[secesjonista]

Ani słownik Lindego, ani Słownik Wileński nie odnotowują takiego słowa, czy podobnie brzmiącego. Możemy zatem poznać od euklidesa w jakich to tekstach tyczących się RON znalazł takie brzmienie?

[euklides]

Słownik Wileński jest niewątpliwie szacowną pozycją ale wtedy jeszcze nie było internetu. Można sobie wystukać "turgotine" i coś tam wyskoczy. Na przykład link "Turgotine: photos, descriptions, avis - l'internaute". Tam jest nawet zdjecie turgotiny. Podobno jedna się zachowała do dzisiaj w muzeum w Lionie.   

[secesjonista]

Tylko co ma do tego internet? Powiedziałbym, że niektórym szkodzi bo wrzucają co popadnie.

Może uważniej przeczyta euklides temat, zwróci uwagę na dział, a potem odpowie nam na pytanie: czy w RON mówiono na jakiś środek transportu: "turgotina"? Czy sprowadzona ów typ, a jeśli tak to na podstawie jakich materiałów można to stwierdzić?

[secesjonista]

W dłuższej podróży jednak korzystano z wozów:

"Tam, żeśmy się u onéj pokłonnéj góry z wozów na konie przesiadli, wozy wszystkie za sobą z czeladzią zostawiwszy, jechaliśmy po mału ku miastu...".
/"Poselstwo od Zygmunta III. króla polskiego do Dymitra Iwanowicza, Cara Moskiewskiego, (Samozwanca) z okazyi Jego zaślubin z Maryną Mniszchowną" wyd. z rękopisu przez E. Raczyńskiego, Wrocław, 1837, s. 21/

 

Jakiż to mógł być typ wozu nazywany: "moskiewskim"? W cytowanym "Poselstwie..." jest  wzmianka: "przy onym namiocie stała karéta, moskiewska kształtem"(s. 22-23).

W jednym z numerów "Gazety Warszawskiej" (z lipca 1774 r.) informowano o aukcji na której zamierzano sprzedać:

"rożne rzeczy jako to suknie polskie i niemieckie, białogłowskie, czapki, szable, bieliznę, obrazy, machiny optyczne, wóz moskiewski, farfury, lak".

/K. Niemira "Aukcje dóbr luksusowych w Warszawie w XVIII wieku", Referat został wygłoszony w ramach seminarium z okazji 253 rocznicy koronacji Stanisława Augusta, s. 2; tekst dostępny na stronie: www.lazienki-krolewskie.pl/

 

[secesjonista]

W latach 1582–1584 Mikołaj Krzysztof Radziwiłł "Sierotka" odbył podróż do Ziemi Świętej i zapisał:

"RAno [tak w oryginale] oddawszy grzeszną modlitwę P. Bogu w Kościele, puściłem się wozem do Frankolinu...".
/tegoż, "Peregrynacya Albo Pielgrzymowanie do Ieruzalem...", przedrukowana w Roku Pańskim 1745, s. 429/