Straty Warszawy (i nie tylko) w okresie potopu szwedzkiego

[Albinos]

W ostatnich dniach w związku z coraz niższym stanem wody na Wiśle coraz więcej mówi się o skarbach, jakie odsłania Wisła - ot chociażby to: http://warszawa.gazeta.pl/warszawa/1,34862,12489036,Co_naprawde_odkryla_Wisla___Stoleczny_swiety_Graal_.html

Najczęściej przewija się w podobnych tekstach wątek potopu szwedzkiego. Całości strat Warszawy z tego okresu zapewne nie sposób odtworzyć, ale czy istnieją jakieś mniej lub bardziej dokładne spisy tego co wywozili Szwedzi z miasta?

[Jarpen Zigrin]

Szwedzi mają mnóstwo "naszych" rzeczy, o które polski rząd powinien się ostro upominać aczkolwiek wiem, że chyba Kadrinazi jest innego zdania. Z pewnością też będzie mógł nam co nieco powiedzieć o stratach.

Wiem, że te znalezione elementy architektury mają znaleźć się w jednym z muzeów.

[secesjonista]

Kilka tytułów:

luźne rozważania o RON

[secesjonista]

Cztery artykuły; a zwłaszcza pierwszy; poświęcone tej kwestii:

Z. Żygulski Jun. "Czarna legenda szwedzkich trofeów"

A.-M. Dahlberg "Items from the Polish Collection of the Royal Armoury"

E. Turek "Polonica in the Swedish State Trophy Collection"

E.-L. Karlsson "Polish Portraits in the Swedish National Portrait Collection at Gripsholm Castle"

zawarte w: "Stosunki polsko-szwedzkie. Materiały Sesji Warszawa, grudzień 1999" red. K. Połujan, Warszawa 2001

[Kadrinazi]

Szwedzi mają mnóstwo "naszych" rzeczy, o które polski rząd powinien się ostro upominać aczkolwiek wiem, że chyba Kadrinazi jest innego zdania. Z pewnością też będzie mógł nam co nieco powiedzieć o stratach.

Nie będzie mógł, bo go te straty niezbyt interesują Akurat w czasie 'Potopu' Warszawa i jej okolice miały to 'szczęście' że rabowały tam zarówno oddziały szwedzkie, siedmiogrodzkie jak i polskie więc często ciężko było się doliczyć co i komu przypadło. Poza tym o ile Szwedzi robili spisy tego co przypadało skarbowi państwa, o tyle wiele rzeczy rabowali oficerowie czy nawet szeregowi żołnierze, a ci rzadko robili spisy ze swojej działalności. Bardzo dużo Szwedzi wywieźli nie w czasie 'Potopu', ale w czasie WWP. Pamiętajmy też, że część zbiorów zrabowanych z Warszawy - mam tu na myśli księgozbiory i dokumenty - powróciła do nas na mocy postanowień pokoju w Oliwie. W ten sposób np. Metryka Koronna znalazła swoją drogę powrotną ze Sztokholmu do Warszawy.

A moje zdanie na temat upominania się o owe rzeczy i ich powrotu do nas jest tu chyba znane i nie będę go powtarzał.

[secesjonista]

Atoli Kadrinazi: ten po-wiedeński namiot to mogli nam oddać wraz z chorągwią Bohdana Chmielnickiego.

A rewindykować nie ma co, o tę chorągiew upomniałaby się wnet Ukraina...

Kwestię grabieży szwedzkich ujął w swej monografii Stanisław Nahlik; choć z racji tematu skupiał w głównej mierze oczywiście na sytuacji okresu II w.św.:

"Grabież dzieł sztuki. Rodowód zbrodni międzynarodowej"

[Mariusz 70]

Straty nie ograniczaly sie niestety do narodowych pamiatek czy dziel sztuki.Trudno zreszta akurat tutaj skale lupiestwa obliczyc.Sa natomiast pewne dane liczbowe dotyczace katastrofy ekonomicznej miasta i jego ludnosci.

Po wjezdzie do stolicy JKM Karol Gustaw nalozyl na miasto kontrybucje w wsokosci 240 000 zl.Do tego na dokladke 100 000 zl na utrzymanie armii,dworu i administracji.

Kolejna "wizyta" szwedzkiego monarchy(po bitwie na Pradze)tez sie miastu "przysluzyla".JKM nakazal zburzyc mury miejskie i zrownac z ziemia szance i okopy.

Miary nieszczesc dopelnilo w 1657 roku wkroczenie sojuszniczych wojsk wegierskich,woloskich i kozackich ksiecia Rakoczego.Pomimo uroczych zapewnien,iz: "Laska swa zabezpieczy,zeby miasto Warszawa nie bylo od nikogo lupione,ani uciemiezone przez zolnierzy zalogowych",noca kozacy stolice kompletnie zrabowali.Niestety nie tylko.Mieszkancow dzicz mordowala,nie szczedzac duchownych,kobiet i dzieci.Podpalano tez masowo pomimo zapewnien ksiazecej "laski" budynki.

Bilans tych i poprzednich ekscesow znajdujemy w opisie z 1659 roku:

"...na Krakowskim Przedmiesciu po prawej rece od zamku nie bylo ani jednego domu,a 50 placow pustych...Dziekania cala pusta...ulica Freta miala 5 domow,Rybitwie cala pusta...na ulicy swietego Jerzego same puste place,ani jednego domu...na ulicy Wojtowskiej stalo 5 chalupek,na Zakroczynskiej 3..."

[secesjonista]

Kilka innych pozycji i artykułów; co prawda nie tylko co do samej Warszawy:

D. Matelski "Straty polskich dóbr kultury w wojnach z sąsiadami w XVII i XVIII w.", w: "Muzealnictwo" 2002

tegoż:

"Straty polskich dóbr kultury w wojnach ze Szwecją w XVII i XVIII wieku oraz próby ich restytucji", "Archeion", red. Daria Nałęcz, 2004, tom CVI

"Grabież dóbr kultury w wojnach Rzeczypospolitej Obojga Narodów (1569-1795)"

A. Mączak "Posiedzenie naukowe działu historii powszechnej IH PAN poświęcone wynikom przeprowadzonych w Szwecji poszukiwań źródłowych", "Kwartalnik Historyczny" R. LXII, 1955, nr 6

tegoż: "Wyniki poszukiwań źródłowych dotyczących wojny polsko-szwedzkiej 1655-1660, dokonanych w Szwecji w r. 1955", "Przegląd Historyczny" t. 47, 1956, z. 1

C. Pilichowski "Z dziejów szwedzkich zaborów bibliotek i archiwów i polskich w XVII i XVIII wieku", "Rocznik Gdański" T. 17-18 (1958-1959) 1960

tegoż: "Polonica w Szwecji. z dziejów polskiej książki w Szwecji", "Sprawozdania Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk" T. XIII, 1956 , z. 1

Z. Anusik "Misja polska w Sztokholmie w latach 1789-1795"

tegoż: "Próba rewindykacji dóbr polskich dóbr kulturalnych ze Szwecji w dobie Sejmu Czteroletniego", "Zapiski Historyczne" t. LVIII, 1993, z. 1

S. Wędkiewicz "Polskie zbiory bibliograficzne w Szwecji", "Przegląd Współczesny" 1923

W. Rusiński "Straty i zniszczenia w czasie wojny szwedzkiej (1655-1660) oraz jej skutki dla Wielkopolski", w: "Polska w okresie drugiej wojny północnej 1655-1660" t. 2

E. Wawrzkowicz "Misja polityczna F. Biernackiego w Anglii (1813-1814)", "Biblioteka Warszawska" t. I, 1913, z. 3

A. Czołowski "Zabytki krakowskie w Szwecji", "Rocznik Krakowski" t. 5, 1892

A. Hirszberg, S. Aszkenazy "Z wycieczki naukowej do Szwecji", "Kwartalnik Historyczny" R. X, 1896

B. Dudik "Forschungen in Schweden für Mährens Geschichte" - gdzie są informacje również o zagarniętych polonikach

A. Warschauer "Wiederdrucke aus Posener Büchersammlungen in der Universitäts-Bibliothek zu Uppsala", "Hstorische Monatsblätter für die Provinz Posen"

Edytowane 2 Październik 2012 przez secesjonista

[secesjonista]

(...)

Poza tym o ile Szwedzi robili spisy tego co przypadało skarbowi państwa, o tyle wiele rzeczy rabowali oficerowie czy nawet szeregowi żołnierze, a ci rzadko robili spisy ze swojej działalności. Bardzo dużo Szwedzi wywieźli nie w czasie 'Potopu', ale w czasie WWP. Pamiętajmy też, że część zbiorów zrabowanych z Warszawy - mam tu na myśli księgozbiory i dokumenty - powróciła do nas na mocy postanowień pokoju w Oliwie. W ten sposób np. Metryka Koronna znalazła swoją drogę powrotną ze Sztokholmu do Warszawy.

(...)

Na bazie art. VIII i IX, których wykonania nadzorował Godfryd von Schröer odzyskano nie tylko Metrykę Koronną, potem jeszcze 1 sierpnia Metrykę Litewską, metrykanat koronny, trzy skrzynie Acta Polonica Iudicalia (spis rewindykowanych zasobów w latach 1672-1674 uczyniłStefana Kazimierza Hankiewicza).

Po zawarciu układu z 4 sierpnia 1677 r. odzyskano niektóre z ksiąg z biblioteki Zygmunta Augusta II (63 księgi i inkunabuły) i Zygmunta III Wazy (87 ksiąg i inkunabułów).

W zasadzie to co do akt zrabowanych w Warszawie to ich zwrot zapisano już w akcie kapitulacji.

Niektóre "nabytki" poszczególnych osób jednak znamy. Z tego co wywoził gen. Zachariasz Pauli wiemy na przykład co dostał Axel Baner; dzięki temu że w 1630 r. przekazał 1600 tomów bibliotece katedralnej w Linköping.

/F. Hipler "Analecta Warmiensia. Studien zur Geschichte der ermländischen Archiven und Bibliotheken" Braunsberg 18722, s. 383/

To co przypadło radcy wojennemu dworu - Clasowi Rålambowi wiemy z racji tego, że jego potomek (Eryk Axel) przekazał te dobra w 1886 r. Bibliotece Królewskiej w Sztokholmie.

/C. Pilichowski "Z dziejów szwedzkich zaborów...", s. 135-136/

Wiemy że część listów królów polskich trafiła do archiwum hr. Bonde, srebrną trumnę św. Stanisława zabrał gubernator Krakowa - Paul Wirtz. Zbiory prywatne Scheringa Rosenhane przejrzał pułkownik Jakub Bernik przydzielony do orszaku posła Szczęsnego Morawskiego; to właśnie ów pułkownik przywiózł wspomniane wcześniej zabytki, które weszły potem w skład Biblioteki Warszawskiej Sobieskiego. Zasoby archiwum i biblioteki w Lidzbarku Warmińskim trafiły w ręce urzędników kancelarii królewskiej: Olofa Hermelina, Otto Reinholda Stromfelta i Nilsa Reuterholma.

/E. Chwalewik "Zbiory polskie..." t. 1, s. 66; J. Pruszyński "Dziedzictwo kultury polskiej" t. I, s. 240/

W kwestii prób rewindykacji wiemy o sekretnej misji Józefa Andrzeja Załuskiego z 1730 r., który nawiązał kontakty z Erykiem Benzeliusem z Uppsali i Lidvigiem Holbergiem z Kopenhagi, jakie były jej efekty nie wiemy, a jej starania przerwane zostały przez zgon króla.

Po wznowieniu stosunków dyplomatycznych w 1791 r. poseł Jerzy Michał Potocki podjął kolejne starania. Król przydzielił mu eksperta w osobie kapelana legacji sztokholmskiej Jana Chrzciciela Albetrandiego (który już wcześniej zajmował się podobnymi poszukiwaniami w Rzymie), a do pomocy sekretarza legacji hrabiego Józefa Sierakowskiego (od czerwca 1792 r. zastąpił go Antoni Borysławski).

Na ręce szefa Kanslikollegium barona Carla Wilhelma von Dübena złożono notę w dniu 9 grudnia 1789 r.

Jak wynika z odpowiedzi (nota z 27 stycznia 1790 r.) przygotowanej przez zwołaną przez króla szwedzkiego specjalną komisję (na jej czele stał sekretarz sztokholmskiego Riksarkivet - Carl Johann Strand) wynikało:

- art. IX traktatu oliwskiego zrealizowano w czerwcu 1661 r.

- dobra wywiezione przez Karola XII (w czasie III wojny północnej) przekazano królowi Stanisławowi Leszczyńskiemu

- to co jest w zasobach szwedzkich to nie są zbiory archiwalne i biblioteczne królów polskich zatem nie podlegają rygorom traktatu.

Resztę dzieł sztuki i pomniki uznano za łup wojenny.

Albertrandiemu dano jednak zezwolenie na zrobienie kopii, odpisów i repertoriów z interesujących polską stronę dzieł.

/K. Ślaski "Tysiąclecie polsko-skandynawskich stosunków kulturalnych" Wrocław 1977, s. 247; Z. Anusik "Misja polska w Sztokholmie w latach 1789-1795", s. 85-88/

Choć po zakończeniu misji przywiózł on do kraju kilkadziesiąt tomów kopii i rejestrów z całej tej pracy pozostał do dziś tylko jeden rękopis: "Iter Suecicum, Complectens: I. Manuscriptos codices repertos et exscriptos; II Manuscriptos codices visos duntaxat et indicatos, nec non chartes palantes, manu autoris axaratum 1800 anno in usum amici Thadei Czacki".

I taka ciekawostka, bodajże pierwsze dzieło obszernie omawiające grabież szwedzką powstało już w 1696 r. w Nürnbergu, było to Samuela Pufendorfa "De rebus Carlo Gustavo Sueciae gestis commentariorum".

ä, ö, ü, äu;

Edytowane 5 Październik 2012 przez secesjonista

[Kadrinazi]

Tyle tylko że Zachariasz Pauli to nie 'Potop' - był on pułkownikiem kawalerii w czasie wojny o ujście Wisły.

[secesjonista]

Uwagi moje ogólnie dotyczą utraconych zasobów na rzecz Szwedów.

D. Matelski pisał "Ewakuację polskich dóbr kultury do Szwecji przeprowadzał z rozkazu Gustawa II Adolfa generał Zacharias Pauli", w przypisach podając m.in. pracę F. Hiplera (Braunsberg 1872 r.) i E. Wendta (Uppsala 1933 r.), całkiem możliwe, że popełnił błąd co do rangi.

Edytowane 5 Październik 2012 przez secesjonista

[atrix]

Proponuje poszukać w archiwum akt dawnych - lustracja dóbr królewskich po wojnie polsko - szwedzkiej . Była takowa przeprowadzona i to szczegółowo w 1660 roku bodajże.

[secesjonista]

A lustracje sprawdzały zasoby archiwalne czy biblioteczne?

Wyposażenie wnętrz, zgromadzone tam dzieła sztuki?

Edytowane 5 Październik 2012 przez secesjonista

[adamhistoryk]

Bezpośrednią stratą Warszawy w czasie Potopu Szwedzkiego było spalenie między innymi wsi Bródno, gdzie - według lustracji z roku 1661, tylko jedna włóka ziemi nadawała się do uprawy. Chociaż trzeba pamiętać że Bródno dopiero w 1916 dołączyło do Warszawy. Według: Bródno i okolice w pamiętnikach mieszkańców T.1 - 1

Edytowane 20 Styczeń 2015 przez adamhistoryk

[adamhistoryk]

Proponuje poszukać w archiwum akt dawnych - lustracja dóbr królewskich po wojnie polsko - szwedzkiej . Była takowa przeprowadzona i to szczegółowo w 1660 roku bodajże.

Rok póżniej - w 1661 - zakończono ową lustracją.