Zdrada Lipków

[Pancerny]

Kontrreformacja i likwidacja meczetów oraz negowanie szlachectwa były przyczyną buntu lipków

O zakazie budowania meczetów, uchwalonym przez sejm 1667 roku oraz wypłacie tylko 1/4 części żołdu jako powodu buntu Tatarów to słyszałem, ale o niszczeniu meczetów to nic nie wiem. Może jakiś skrajny przypadek nie mający nic wspólnego z buntem mógł sie zdarzyć, tego nie neguję, ale na większą skalę o niszczeniu meczetów, to nic nie słyszałem.

[Kadrinazi]

Lista chorągwi tatarskich ktore przeszły na stronę turecką wiosną 1672 roku - podaje nazwiska rotmistrzow/porucznikow:

- Aleksander Kryczyński (przywodca buntu)

- Murza Korycki

- Daniel Szabłowski

- Samuel Sulejmanowicz

- Hussejn Morawski

- Dżafar Morawski

- Adam Morawski

- Samuel Krzeczowski

- Samuel Murza

- Lechtezar Szabłowski

- Aleksandrowicz

- Adamowicz

Trzeba jednak pamiętać, że armia koronna miała latem 1671 roku tylko 7 chorągwi tatarskich (460 porcji = ok. 410 ludzi), więc część oficerow służyła zapewne w tych samych chorągwiach.

[secesjonista]

W dniu 1.04.2008 o 10:54 PM, Pancerny napisał:

(...) Oddziały tatarskie nieodmiennie stawały konno. Niestety, ubodzy na ogół Tatarzy nie mogli pozwolić sobie ani na dobre wierzchowce, ani na broń, służyli więc na byle jakich szkapinach, z kiepskimi szablami i łukami, często natomiast używali arkanów. Sześć ściahów w poł. XVI w. wystawiać powinno łącznie ponad 600 koni, liczba ta jednak ciągle malała, zwiększając się na krótko po lustracjach dóbr tatarskich, potem znów malejąc, a zdarzało się, że na wojnę stawało tylko 200 jeźdźców. Stąd częste uchwały sejmów przeciwko wyprzedaży tatarszczyzn i powtarzane co jakiś czas rewizje."

M.Mochocki

 

Wyprzedaż tatarszczyzn; w tej kwestii nic nie powinna zmienić już od uchwał konstytucji sejmowej 1595 roku. Uznano, że obowiązek stawienia się nie należał do Tatarów osiadłych (hospodarskich) a do nadanej im ziemi. Zatem osoba która wykupiła taką ziemię miała te same obowiązki, podobnie wierzyciel (zastawnik) takiej ziemi. Postanowiono tam, a zapis ten utrzymał się jeszcze w XVII wieku:

"Także y Tatarowie W.X. Litewskiego na tę woynę, iako przy pospolitym ruszeniu z Hetmanem naszym Wielkiego X.L. ruszyć się maią i będą powinni, także y ci co maiętności u nich pokupili"
/K. Łopatecki "Organizacja, prawo i dyscyplina w polskim i litewskim pospolitym ruszeniu (do połowy XVII wieku)", Białystok 2013, .s. 235/

 

 

Szerzej: A. Zakrzewski "Służba wojskowa Tatarów w Wielkim Księstwie Litewskim (XVI– XVIII w.): Chorągwie ziemskie", w: "Istorijos akiračiai: straipsnių rinkinys" red. A. Dubonis, Z. Kiaupa, E. Rimša.

[secesjonista]

 

W dniu 30.03.2008 o 9:05 PM, widiowy7 napisał:

Piękne warunki stawiają zdrajcy ni krzty przyzwoitości :evil:

 

Zdrada jest zdradą, ale warto się zastanowić jakie warunki przedstawili Tatarom nasi panowie bracia? Wpierw postanowili nie płacić Tatarom w ogóle za kilkuletnią służbę wojskową, potem z łaski ustalili, że przekażą im 1/3 żołdu, czego i tak nie uczynili. Nie trzeba dodawać, że za taką samą służbę sami sobie przyznali całość zaległego żołdu.

 

W dniu 1.04.2008 o 9:52 PM, Vissegerd napisał:

W 1672 roku zbrojne watażki Czeremisów przyłączyły się do buntu Lipków. Tak, jak trudna jest do ustalenia dokładna liczba Lipków-zdrajców (tak jak wspomniał Pancerny szacuje się na ok. 3000 głów), tym trudniejsza jest do ustalenia liczba Czeremisów

 

Problem w tym, że en masse to nie byli Lipkowie. Tak się utarło pisać, tak też i pisano w tamtych czasach, ale koronni Tatarzy to nie Lipkowie.

"Wybuch wojny polsko-tureckiej zastał zaciężne roty tatarskie na Ukrainie 1 2. Armia turecka, która w ostatnich dniach lipca 1672 r. przekroczyła Dniestr i weszła w granice Rzpltej, miała być poprzedzana m. in. przez 2000 „Tatarów litewskich, którzy do nich (to jest do Turków] pouciekali". Ostatnia wiadomość, przekazana przez Sobieskiego 17 VIII 1672 r. ze Lwowa biskupowi krakowskiemu Andrzejowi Trzebickiemu, · z kilku powodów wydaje się nieścisła. Po pierwsze, na stronę turecką przeszły 4 roty tatarskie służące dotąd w wojsku koronnym, zatem nie 2000 Tatarów, lecz jedynie jakieś 400-500 osób 14• Po drugie zaś, zdecydowana większość Tatarów mieszkających na Litwie nigdy Rzpltej nie zdradziła. Daje temu świadectwo chociażby konstytucja sejmowa O Tatarach z 1673 r.".

/K. Grygajtis, J. Janczak "Powrót Lipków pod sztandary Rzeczypospolitej", "Sobótka", nr 2, 1980, s. 183-184/

 

W dniu 30.03.2008 o 9:46 PM, Pancerny napisał:

Masz rację (...) Jeszcze jeden lipek został bejem kamienieckim

 

Lipkowie to nazwa własna, zatem: Lipek. 

 

W dniu 20.06.2008 o 1:50 PM, marcin29 napisał:

Kontrreformacja i likwidacja meczetów oraz negowanie szlachectwa były przyczyną buntu lipków

 

W dniu 21.06.2008 o 2:41 AM, Pancerny napisał:

O zakazie budowania meczetów, uchwalonym przez sejm 1667 roku oraz wypłacie tylko 1/4 części żołdu jako powodu buntu Tatarów to słyszałem, ale o niszczeniu meczetów to nic nie wiem. Może jakiś skrajny przypadek nie mający nic wspólnego z buntem mógł sie zdarzyć, tego nie neguję, ale na większą skalę o niszczeniu meczetów, to nic nie słyszałem.

 

W Trokach 2 lipca 1609 r. tłum zburzył meczet, jak podaje Ryszard Brykowski w swym artykule "Tatarskie meczety w Rzeczypospolitej" był to jedyny taki przypadek. Jeśli chodzi o zakaz wznoszenia nowych:

"Przyjmuje się, że wydany wówczas zakaz budowy nowych meczetów był jedną z przyczyn znanego buntu Lipków w 1672 r. i przejścia ich na służbę sułtańską. Pięć lat później pozwolono Tatarom na odbudowę starych meczetów i chociaż obowiązywał nadal zakaz budowy nowych, to nie przestrzegano go zbyt gorliwie. W tym bowiem czasie, tzn. po 1679 r., w zniesiono nowe meczety w Bohonikach, Kruszynianach i w Studzionce, już po powrocie Lipków ponownie na służbę Rzeczypospolitej".

/tamże, "Ochrona Zabytków", T. 41, z. 3, 1988, s. 154/

 

Ten zakaz to chyba jednak z roku 1678 r. a nie 1677, w opracowaniu Leona Kryczyńskiego o wileńskim meczecie jest taki fragment:

"J. W. Bandtke pisze, że „od czasów zaszczepionego przez jezuitów, a pielęgnowanego starannie pod Zygmuntem III fanatyzmu i prześladowania innowierców, zjawiały się ustawy tchnące nienawiścią na Tatarów”… Wyszły m.in. ustawy zakazujące „meczetów nowych stawiać, a podupadłych naprawiać”36. „Wierność i prawość w życiu społecznym i domowym Tatarów przez wszystkie wieki prawodawstwem krajowym poświadczana zdołała wszelako, nawet w czasach nienawiści i obok postanowień ludzkość krzywdzących, nie tylko odnosić uroczyste na sejmach zatwierdzania praw i swobód nadanych przez książąt litewskich i królów polskich, lecz dostępowała oraz, na nowo uczestnictwa niemal zupełnego praw i swobód takich, jakich stan rycerski w kraju używał”…. „w roku 1768... przywrócono im (Tatarom) wolność erekcyj i konserwacyj meczetów”37".

I opatrzono to dwoma przypisami:

"36 1616 r. Vol. Leg. III, f. 309, 1668 r. Vol. Leg. IV, f. 1048, 1678 r. Vol. Leg. V, f. 589.

37 J. W. Bandtke. O Tatarach mieszkańcach Królestwa Polskiego. Albumy Literackie. Warszawa 1848, s. 122-4 oraz 1768 r. Vol. Leg. VII, f. 750-1".

/tegoż, "Historia meczetu w Wilnie (próba monografii)", Wrocław 1433/2012, s. 18/

 

Jak zwykle muszę się przyczepić do szczegółu językowego , autor (albo redaktor - Musa Czachorowski) poszkapił w przypisie 37, wbrew naszemu wyczuciu językowemu, antologia wydawana i redagowana przez zasłużonego wydawcę Kazimierza Wóycickiego (Wójcickiego) nosiła tytuł "Album Literackie" (potem wydał też "Album warszawskie"). Przypis 36 to po prostu przepisany (z błędem) przypis nr 1 ze s. 123 z opracowania Jana W. Bandtkego, będący komentarzem do fragmentu:

"Za wzmaganiem się żarliwości, fanatyzmu i za wzrostem nienawiści innowierców zabraniano na nowo tatarom żon chrześcijanek pod karą gardła, zakazywano pod znaczną opłatą pieniężną najmu czeladzi chrześcijańskiej z wyjątkiem słodowników, browarników i furmanów, nie dopuszczano im dóbr królewskich i szlacheckich trzymać za kontraktami, meczetów nowych stawiać, a podupadłych naprawiać".

/tegoż, "O Tatarach, mieszkańcach Królestwa Polskiego", w: "Album literackie" pod red. K.Wł. Wójcickiego, T. II, 1848, s. 122-123/

 

Przejrzałem przywołane regulacje z Volumina Legum, na karcie 309 w "O Tatarach W.X. Litewskiego" mamy o tym, że ci którzy wykupili od Tatarów ziemie mają takież same obowiązki wojenne; zabrania się Tatarom kupować ziemię od szlachty a jeśli taką nabyli to w ciągu dwóch lat mają ją sprzedać; zakazuje się Tatarom utrzymywać czeladź chrześcijańską, wynajmować chrześcijańskie mamki i brać chrześcijanki za żony. Folio 1048 zawiera passus: "Tatarów (...) przy ich wolnościach według przywileiow praw y statutu zachowuiemy. Iednakże meczetow swoich gdzie nie bywały przed tym stawiać nie maią".

/Volumina Legum, T. IV, Petersburg 1860, s. 493/

 

Natomiast na karcie 589 nic nie ma o Tatarach, autor błędnie przepisał od Bandtkego, gdzie jest prawidłowe podane folio - 585. W zapisanych tam regulacjach, we fragmencie zatytułowanym "Reassumpcya prawa o Tatarach y żydach" (nr 115) powtórzono zakazy dotyczące mamek i czeladzi chrześcijańskiej, brania ziemi od szlachty w kontrakty, przypomniano zakaz trzymania: ceł, myt i sprawowania funkcji exaktora. Potwierdzono dawniejsze prawa zapisane w konstytucjach i statutach".

/tamże, T. V, s. 286/

 

W książce "Historia meczetu w Wilnie" jest jeszcze jeden fragment tyczący się zakazu stawiania świątyń, w którym przywołuje się dzieło tureckiego historyka:

"Ibrahim Pasza Peczewi, historyk turecki zmarły w roku 1640, określa ilość osiedli tatarskich w Polsce do 60 i podaje, że w każdym z nich znajduje się większa bożnica-dżamia, i że co piątek w tych bożnicach odprawiane są chutby, tj. uroczyste modlitwy za pomyślność państwa muzułmańskiego i monarchy, w tych modlitwach wspomina się z wdzięcznością imię króla polskiego; Peczewi jednak narzeka, że niewierni, tj. Polacy, nie pozwalali stawiać Tatarom nowych bożnic34. Informuje także Peczewi, powołując się na świadectwa niejakiegoś Musa Kjahi, blisko stojącego do Iskender-Paszy, że chociaż oni (Tatarzy polscy) przepisują Koran literami arabskimi, lecz dla tłumaczenia go i wyjaśnień używają języka niewiernych Lachów35".

/tamże, s. 16/

Co opatrzono przypisami:

"34 Julian Bartoszewicz. Pogląd na stosunki Polski z Turcją i Tatarami. Warszaw 1860, s. 119-20.
35 Tarichi-Peczewi. T. II, s. 472, w jęz. tur. Stambuł 1283 (1866 r.). Hadży Seraja Szapszał. O zatraceniu jęz. ojczystego przez Tatarów w Polsce. R. T. t. II, s. 37".

 

W swym artykule hachan Trok - Seraja Szapszał, tak to oddał (we własnym tłumaczeniu z tureckiego):

"... w Polsce istnieje 60 osiedli i w każdem z nich jest po jednym meczecie (...) Mówią, że osiedla ich są dobrze urządzone i kwitną i może w każdem z nich dałoby się mieć po kilka "dżami" i "mesdżid", lecz niewierni nie dają na to pozwolenia".

/tegoż, "O zatraceniu języka...", "Rocznik Tatarski", T. I, 1932, s. 36-37/

 

I jeszcze wyjątek z kanonicznego opracowania Stanisława Kryczyńskiego:

"Odbiły się na Tatarach litewskich w pierwszym ćwierćwieczu XVII w. namiętności walki religijnej (...) Najgorsze pod tym względem chwile przeżywali oni w latach 1600-1615, gdy biskupem diecezji wileńskiej był zacięty wróg innowierców ks. Benedykt Wojna. Nie wolno było wtedy Tatarom odnawiać i budować meczetów".
/tegoż, "Tatarzy litewscy: próba monografii historyczno-etnograficznej", opracowanie wydano jako: "Rocznik Tatarski", T. III, 1938, s. 26/

I opatruje to przypisem

"103 Czacki, O litew. i polskich prawach, II, 140".

/tamże, s. 27/

 

Pomińmy milczeniem, że autor książki o wileński meczecie kolejny raz pomylił się w przypisie (Tom I a nie: II), pomińmy to, że nie podał, iż autor którego podaje w przypisie, czyli Julian Bartoszewicz podaje inną liczbę osiedli:

"Było za tego króla w Polsce aż sto wsi tatarskich i w każdej znajdowała się jedna większa bożnica..." .

/tegoż, "Pogląd na stosunki...", s. 119/

 

Co z tego wynika?

Żaden z autorów nie podał konkretnej regulacji sejmowej, która zabraniałaby stawiania i reperowania meczetów, a którą by ustanowiono przed "buntem Lipków" i która by mogła uzasadniać ten krok. Biskup Wojna mógł czynić jakieś trudności, ale zgodę na postawienie bożnicy należało do króla (i ew. sejmu). Ten ew. zakaz chyba nie mógł być tak dotkliwy skoro; nawet według obcego świadectwa; w każdej miejscowości mieli przynajmniej jedną bożnicę.