Jakość wyrobów żelaznych we wczesnym średniowieczu na ziemiach polskich

[Furiusz]

J. Piaskowski, Metaloznawcze badania dwóch wczesnośredniowiecznych radlic żelaznych z Czeladzi Wielkiej, pow. Góra, "Silesia Antiqua" t.12 (1970) s. 189-195 - z każdej radlicy pobrano dwie próbki, oba zabytki datowane są dość szeroko na okres X- XII wiek. Pierwsza radlica miała strukturę czysto ferrytyczną, z jednolitymi wytrąceniami żużla o czarnym zabarwieniu. Dodatkowo zawierała wysoki odsetek fosforu. W obu próbkach z radlicy numer dwa - (...) występowały dość duże ziarna ferrytu oraz wtrącenia żużla o jednolitym czarnym zabarwieniu (typ A) oraz wtrącenia dwufazowe, zawierające liczne okrągłe, jaśniejsze wydzielenia na ciemnym tle (typ D2 - ryc. 3e). taką samą strukturę obserwowano w próbce nr 2 z tej radlicy (...) gdzie znaleziono miejsce o nieznacznym nawęgleniu pierwotnym (około 0.1%) (...).  s. 192-193

 

tegoż, Metaloznawcze badania przedmiotów żelaznych z wczesnośredniowiecznej osady w Czeladzi Wielkiej, powiat Góra, "Silesia Antiqua" t.8 (1966), s.150-175
Tym razem będzie głównie o nożach. Trzy pierwsze opisane wydatowane zostały na VII-VIII wiek, Powiedzmy raczej, że chodzi o VIII wiek a ten VII to dodano tak bo ręcznie lepiona ceramika może wskazywać, ze i wcześniej istniało tu osadnictwo. Generalnie uważam, że datowanie może być nieco naciągnięte. Dwa z nich powstały poprzez zgrzanie części stalowej z żelazną nakładką w części grzbietowej. struktura obu w części bliżej ostrza to drobnoiglasta struktura martenzytowa, przechodząca w części grzbietowej w strukturę ferrytyczną. Nóż numer 3 w całości wykonano ze stali (...) w pobliżu krawędzi tnącej struktura była sorbityczna. W pobliżu części grzbietowej obserwowano drobnoziarnisty perlit sorbityczny oraz nieznaczne ilości ferrytu w niektórych miejscach. s. 154

Jest tu też kilka zabytków datowanych na IX-XII wiek, Większość narzędzi wykonana jest ze słabej jakości surowca jak np sierp nr 1 - struktura ferrytyczna, twardość 203 w skali Vickersa, groty strzał i bełtów podobnie - oba wykonane z żelaza wysokofosforowego, o strukturze z drobnoziarnistego ferrytu. Ciekawsze są noże. Nóż nr 5 technologicznie jest podobny do noży nr 1 i 2 - zgrzanie żelaznej nakładki na część stalową. W obu przypadkach w cześci bliżej ostrza w strukturze występował troostyt iglasty a twardość wynosiła ok 300 w skali Vickersa. Nóż nr 6 z kolei wykonany był w całości ze stli o dużej ilości fosforu i ze strukturą martenzytową, podobno hartowany, twardość 442 skali Vickersa. 

 

Są na forum osoby lepiej znające się na tej terminologii może zechcą dorzucić kilka słów od siebie. 

[jancet]

Poczułem się - jako inżynier - wywołanym do odpowiedzi, ale niewiele pomogę.

 

Miałem inżynierię materiałową na studiach, ale pan doktor studentów naszego wydziału olewał do tego stopnia, że wszystkim wystawiał "3". Zdarzało się, że nawet tym, którzy na zaliczenie nie przyszli. Dzięki temu nie musiał się martwić poprawkami i warunkami.

 

No a ja niewiele wiem o ferrytach, perlitach, troostytach i martenzytach.

 

Generalnie - ferryty i perlity to tzw. "żelazo", a troostyty i martenzyty to tzw. "stal". Przekształcenie "żelaza" w "stal" odbywało się w kuźni przez przekuwanie, w trakcie którego też optymalizowano zawartość węgla i fosforu. Dlatego zupełnie mnie nie dziwi inna struktura metalu w poszczególnych częściach jednego narzędzia - jedne części (ostrza) były przekuwane wielokrotnie, a drugie - wcale.

 

Wtrącenia żużla są w zasadzie zjawiskiem niekorzystnym. Aczkolwiek...

weźmy np. sierp. Służył do ścinania łodyg zbóż, czyli materiału bardzo miękkiego, choć włóknistego. Coś takiego trudno się tnie gładkim ostrzem, znacznie łatwiej ostrzem ząbkowanym. Ząbkowane ostrza sierpów zaczęto produkować w XIX wieku, ale jeśli sierp będzie wykonany z w zasadzie kiepskiego materiału, gruboziarnistego ferrytu czy perlitu z wtrąceniami żużla, to siłą rzeczy ostrząc go, otrzymamy krawędź nierówną, a o to właśnie chodzi. Dzięki temu działa jak piła, a nie jak siekiera. 

 

Dobrze naostrzona i wyklepana kosa ma nierówną krawędź. Stare kosy mają zawsze nierówną krawędź. Nowe - z dobrej stali - nie. Chłopi raczej wolą te stare.

 

Trochę mi to koresponduje z informacją, pozyskaną od Moszyńskiego, że jeszcze w XX wieku na Podlasiu, Polesiu, Wołyniu i Nowogródczyźnie chłopi wytapiali żelazo z lokalnych rud domowym sposobem. W swojej podlaskiej chałupie w Rudzie znalazłem taką gomółkę, z bardzo dziwnego materiału. Niby żelazo, ale takie kruszące się. Pewnie ferryt gruboziarnisty z wtrąceniami żużla.

[secesjonista]

Dnia 21.04.2017 o 21:20, jancet napisał:

Ząbkowane ostrza sierpów zaczęto produkować w XIX wieku

 

Wytwarzano je dalece wcześniej niźli tylko w XIX wieku.

W pracy Jerzego Topolskiego "Gospodarstwo wiejskie w dobrach arcybiskupstwa gnieźnieńskiego od XVI do XVIII wieku" na rycinie 4 można zobaczyć żniwa z XVI wieku, gdzie widnieje ząbkowany sierp.

A z innej pracy możemy się nawet dowiedzieć, że sierp ząbkowany zaczął zanikać na pewnych obszarach jeszcze przed XVIII wiekiem, zatem przeszło wiek przed tym kiedy go: "zaczęto produkować":

"Podobnie przebieg zasięgu sierpów ząbkowanych, które już wcześniej (przed XVIII w.) zaczęły zanikać na zachodzie oraz zasięg żęcia zbóż kosą; strefę wschodnią cechuje sierp ząbkowany i żęcie zbóż przez kobiety przy pomocy sierpów".
/"Z polskich studiów slawistycznych: Prace językoznawcze i etnogenetyczne na IV Międzynarodowy Kongres Slawistów w Moskwie", red. P. Zwoliński, S. Fiszman, Warszawa 1958, s. 223/ 

 

W "Kulturze ludowej Wielkopolski" możemy wyczytać:

"W drugiej połowie XVIII wieku narzędziem do sprzętu zbóż jest prawie wyłącznie jeszcze sierp (ząbkowany)".

/J. Burszta, S.  Błaszczyk et al., Poznań 1960, s. 257/

 

Zważywszy, że biorąc do ręki "Studia z dziejów gospodarstwa wiejskiego" (t. 3, red. J. Leskiewiczowa, Warszawa 1960) możemy się dowiedzieć iż sierpy ząbkowane znajdowano w grodzisku z XII-XIII wieku... 

 

A znany dobrze jancetowi - Kazimierz Moszyński napisał:

"Pospolicie sierpy polskie, biało- i małoruskie, oraz bułgarskie, a poniekąd i serbskie etc. są ząkowane (...) Jak wiadomo, sierpy zębate używane były i w Czechach etc., a Europa przedhistoryczna znała je od bardzo dawna; także starożytna Grecja i Rzym niemi się w pewnej mierze posługiwały".
/tegoż, "Kultura ludowa Słowian", cz. 1 "Kultura Materjalna", Kraków 1929, s. 191/

 

Powątpiewać nam wypada w podaną tu informację, że takie sierpy zaczęto produkować dopiero w XIX wieku.

 

[jancet]

Istotnie - słowo produkować nie jest oczywiste.

 

Mój błąd - używając słowa "produkować" miałem na myśli produkcję fabryczną.

 

Zatem, Wasze Secesjonisto powątpiewanie jest całkiem słuszne.

 

Bez względu na zalety gruboziarnistości ferrytu i perlitu oraz wtrąceń żużla.

[euklides]

Dnia 23.04.2017 o 18:21, secesjonista napisał:

 

Wytwarzano je dalece wcześniej niźli tylko w XIX wieku.

(...)

Powątpiewać nam wypada w podaną tu informację, że takie sierpy zaczęto produkować dopiero w XIX wieku.

 

 

Tu jeszcze trzebaby było ustalić czy to ząbkowanie było zamierzone czy wynikało ze złej jakości żelaza. Kupiłem na przykład kiedyś nóż w którym ząbkowanie było i zamierzone i regularnie wykonane (mam go do dzisiaj). 

Trochę również naostrzyłem się w życiu noży i jeśli chodzi o noże takie od obiadu to zauważyłem pewną ciekawą rzecz. Wszystkie wyglądają jednakowo ale podczas ostrzenia na niektórych można otrzymać gładkie ostrze, co się wyczuwa przesuwając po nim palec. Inne znowu mają gorszą jakość i tam wyraźnie się wyczuwa palcem zadry które można uznać za ząbkowanie. Może tak było również z tymi sierpami.

 

A tak nawiasem mówiąc co do kosy to podziwiam. Jej wyklepanie mnie przerasta. Próbowałem kiedyś to robić i nic z tego nie wyszło.

[secesjonista]

Z logiki zdania: "Ząbkowane ostrza sierpów zaczęto produkować w XIX wieku", wynika tylko jedno - świadome działanie. W tym zakresie zatem nie ma czego ustalać.