Architektura sakralna wczesnochrześcijańska

[gregski]

To ja dołożę jeden moim zdaniem ciekawy przykład.

Rotunda św. Jerzego w Salonikach. Zbudowana jako mauzoleum dla cesarza Galeriusza a służyła i jako kościół a potem meczet.

Forma ciekawa, zupełnie odmienna od wczesnochrześcijańskich bazylik, a jednak budynek jak najbardziej nadawał się do wykorzystania w charakterze kościoła.

[jakober]

Mowa bowiem o terenach znajdujących się pod wpływem sztuki oraz idei chrześcijaństwa charakterystycznych dla Cesarstwa wschodniorzymskiego.

[gregski]

A co to ma do rzeczy?

Typowa Wschodnia bazylika jest usytuowana na bazie równoramiennego krzyża greckiego wpisanego w czworobok, przykryta pięcioma kopułami z których centralna jest największa.

W przypadku Rotundy św. Jerzego zaadoptowano (i nieco przerobiono) budynek już wykonany w zupełnie innym celu. Forma tego budynku jest dosyć oryginalna.

[jakober]

Ma to do rzeczy jedynie tyle, że w architekturze wczesnochrześcijańskiej mamy m.in. odzwierciedlenie najpierw powstawania a potem ścierania się dwóch koncepcji chrześcijaństwa - wschodniej i zachodniej. Częścią tego odzwierciedlenia jest zjawisko adaptacji istniejących budowli, częścią - tworzenie świadomego, nowego stylu. Chcę jedynie zwrócić na to uwagę, skoro mowa o architekturze sakralnej, by rzucić nieco światła na to, dlaczego w chrześcijaństwie zachodnim przyjęła się świątynia na planie osiowym a we wschodnim - na planie centralnym. Zarówno rotunda jak i plan krzyża greckiego są planami centralnymi. To może zachęcić do dociekań, dlaczego zaadaptowano Panteon, dlaczego San Vitale w Ravennie ma plan centralny, dlaczego na plan cecntralny zdecydował się Karol Wielki przy wznoszeniu kaplicy w Akwizgranie.

W budynkach zapisane są nie tylko style, lecz również myśl. Nie tylko konstrukcyjna.

[Furiusz]

Warto jednak też pamiętać, że podział na chrześcijaństwo wschodnie i zachodnie, zwłaszcza na początku, nie był silny. J. Klemenc którego tu wskazywałem opisuje światynie będacą po prostu prostym kwadratem. Z kolei A. Ochała-Czarnowicz wskazuje na elementy zachodnie w architekturze sakralnej prowincjii Macedonii (a więc i Tesalonik).

[jakober]

To prawda. Warto zwrócić uwagę na jedną jeszcze rzecz - edykt mediolański. Tak naprawdę o architekturze wczesnochrześcijańskiej na terenach cesarstwa rzymskiego możemy mówić od tego momentu. Wcześniej - naturą rzeczy - trudno mówić o niej, bo by mogła na jakimś terenie powstać jakaś budowla na cele jakiejś religii świadomie, a przede wszystkim oficjalnie odwołująca się do tej religii, owa religia musi mieć na tym terenie prawo bytu. Zatem, w architekturze, mamy swego rodzaju 300-letnie "opóźnienie" lub, może inaczej rzecz ujmując, mamy obraz myśli chrześcijańskiej z jej trzema wiekami doświadczenia na karku. Ta architektura próbuje się do owej nowej sytuacji - a więc możliwości zaistnienia - dostosować i jednocześnie sprzężyć z założeniami teologicznymi, które już się powoli wewnątrz chrześcijaństwa dzielą i rozchodzą na różne kierunki.

To, co jest pierwotne dla architektury sakralnej, to podział na trzy strefy: sakrum (zarezerwowane dla kapłanów), nawę (zarezerwowaną dla wspólnoty wiernych) oraz przedsionki zarezerwowane dla tych, którzy jeszcze lub już nie są członkami wspólnoty. O ile orientujemy się jakoś w symbolice kościoła łacińskiego, o tyle może ciekawostką będzie spojrzenie na symbolikę kościoła wschodniego. Według niej sama budowla miała nawiązywać do arki Noego. Według przekazów, arka była formą zbliżona do sześcianu. Stąd centralna forma budowli. Stąd też w nazwie głównej najobszerniejszej części budowli przetrwało określenie "nawa" - od "navis" - łacińskiego słowa znaczącego "okręt". Według symboliki, do nawy powinny prowadzić trzy przedsionki (trzy Osoby Boskie), w tradycji wschodniej - z różnych stron świata, z wyjątkiem wschodniej. Ta zarezerwowana była dla sakrum. Stąd też pojęcie kościoła orientowanego (przy okazji - błędem jest mówienie o "kościele orientowanym na wschód" - samo bowiem słowo "orientowany" zawiera w sobie okeślenie kierunku świata i nie ma innego orientowania).

Jeżeli spojrzymy na ten bardzo uproszczony opis podstawowych założeń co do symboliki zawartej w planie kościoła zauważymy, iż jest ona wspólna bez względu na to czy mowa o kościele wschodnim czy zachodnim. A zatem, w zapisie architektonicznym przetrwało jeszcze to co wspólne. Chcąc obserwować dalsze kierunki, które po tym, co wspólne, się wyklarowały, warto patrzeć zarówno na wschód, jak i zachód Europy. Ale nie tylko. Wiele ciekawego można też znaleźć poza Europą. Wszak do III wieku dynamicznie rozwijał się kościół koptyjski w Egipcie, ale też i w Etiopii. Tam też przetrwały ciekawe zabytki, ślady pierwszych kościołów (jak choćby Biały Klasztor).