Nowe nazwy w Obwodzie Kaliningradzkim

[Bruno Wątpliwy]

Po drugiej wojnie światowej przeprowadzono całkowitą "wymianę" ludności na obszarze dawnej, północnej części Prus Wschodnich. Inaczej niż w przypadku Polski nie starano się nawiązywać w jakikolwiek sposób do tradycyjnego nazewnictwa (często notabene wywodzącego się z języka pruskiego, czy litewskiego).

Władze radzieckie nadawały nazwy w całkowitym oderwaniu od uwarunkowań historycznych, kierując się: ogólnie rozumianą ideologią (np. Советск, Комсомольск, Краснознаменск), upamiętnianiem osób lub formacji wojskowych (np. Калининград, Черняховск, Багратионовск, Гвардейск, Нестеров, Мамоново, Ульяново, Фрунзенское), różnymi uwarunkowaniami, związanymi z położeniem geograficznym (np. Неман, Пятидорожное, Железнодорожный, Залесье, Рыбачий, Озёрск, Курортное, Ясная Поляна), czy nawiązaniem do terenów gdzie indziej położonych (np. Русское, Бeлomopcкоe, Славянское, Донское) lub zgoła czymkolwiek (np. Дружба, Новая Деревня).

Czy były od tej zasady wyjątki? Sporadyczne, ale tak:

1) Jeżeli chodzi o nazwy miejscowości znalazłem na razie jeden wyjątek: miejscowość Домново, czyli niemieckie Domnau, polskie Domnowo, litewska Dumnava.

2) Bardziej liberalnie traktowano obiekty fizjograficzne, a konkretnie rzeki (np. Анграпа, Инструч, Преголя, Писса), ale nie każdą (bo znajdziemy na mapie obwodu np. rzeki Ульяновка, Московка, Путиловка itp.). Zachowało się także Виштынецкое озеро na granicy z Litwą i - oczywiście - Куршский залив (Zalew Kuroński).

3) Wreszcie, bywało, że zachowywano nazwy obiektów zabytkowych np.: Закхаймские ворота (Sackheimer Tor), Бранденбургские ворота (Brandenburger Tor), Росгартенские ворота (Rossgärter Tor), Фридландские ворота (Friedländer Tor), czy Замок Бальга (Burg Balga).

Wreszcie - ciekawą sprawą jest swoiste przetrwanie dawnej nazwy w mowie potocznej. Mieszkańcy Kaliningradu często określają swój gród mianem - Кениг, czy Кёниг.

Może znacie jakieś inne ciekawostki nazewnicze, związane z tym obszarem?

Dopisek: dla porządku przypominam, że istnieje już wątek na forum, traktujący ogólnie o Kaliningradzie: https://forum.historia.org.pl/topic/4953-kaliningrad/

Edytowane 6 Luty 2015 przez Bruno Wątpliwy

[Furiusz]

Hmm - człowiek zainteresowany pradziejami Bałtów z konieczności musi się spotkać z podwójnym nazewnictwem w odpowiedniej literaturze archeologicznej. Biorąc pod uwagę, że sporo stanowisk archeologicznych odkrywano na wsiach albo po prostu w polu z dala od cywilizacji, to mam wrażenie, że zmiany w nazewnictwie na terenie Obwodu Kaliningradzkiego były głębokie i objęły nawet tereny wiejskie. tylko pytanie czy było to zaplanowane z góry czy po wywiezieniu Niemców i przywiezieniu Rosjan to stało się samo, naturalnie?

[Bruno Wątpliwy]

Przez pierwszy okres czasu po wojnie stosowano nazwy niemieckie, pisane - kiedy trzeba - grażdanką. Co zresztą było oczywiste, rosyjskich zasadniczo nie było (bo przecież caryca Elżbieta w czasie wojny siedmioletniej takowych nie wprowadzała), a polskich, czy litewskich władze radzieckie nie miały powodu stosować (pomijam jako problem poboczny, przypuszczenie, że tereny te oferowano po wojnie Litewskiej Socjalistycznej Republice Radzieckiej i niewielkie korekty granic w dawnych Prusach na niekorzyść Polski).

Jeszcze 7 kwietnia 1946 roku przyłączono ten obszar do Rosyjskiej FSRR jako "Kienigsbierskaja Oblast" A. Kossert, Prusy Wschodnie. Historia i mit, Warszawa 2009, s. 311.

Datą decydującą było przemianowanie 4 lipca 1946 r. Königsbergu na Kaliningrad, a obwodu na kalinigradzki. Zob. https://ru.wikisource.org/wiki/%D0%A1%D1%82%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%86%D0%B0:Sbornik_zakonov_1938-1956.djvu/80.

Jak napisał A. Kossert, dz. cyt., s. 311: "Wybuchła nowa gorączka 'chrztów': w ciągu roku przemianowano wszystkie miejscowości. Powstało takie pomieszanie z poplątaniem, że przez pierwsze lata trzeba było dla bezpiecznej identyfikacji zawsze dodawać nazwy niemieckie sprzed 1938 roku. Niemal wszyscy listonosze byli Niemcami".

Oczywiście powyższy stan rzeczy dosyć szybko uległ zmianie, wraz z wysiedleniem z Obwodu pozostałych Niemców. Ale przez jakiś czas wychodziła np. gazeta: "Neue Zeit. Zeitung für die deutsche Bevölkerung des Kaliningrader Gebietes". J. Jasiński, Historia Królewca, Olsztyn 1994, s. 266. Zob. także: http://cyberleninka.ru/article/n/neue-zeit-gazeta-dlya-nemetskogo-naseleniya-kaliningradskoy-oblasti.

Używano zatem - co zrozumiałe w tamtych warunkach - od 1946 r. już nowej nazwy nawet w niemieckojęzycznej gazecie.

Czy zmiany nazewnictwa były "naturalne", całkowicie spontaniczne? Oczywiście nie. Nie chce mi się w tej chwili przeszukiwać dokładnie ówcześnie obowiązującego prawa radzieckiego w zakresie ustalania nazw miejscowości i obiektów fizjograficznych, ale jest oczywiste, że w kraju totalitarnym musiało być to zależne od woli odpowiednich instytucji. Zresztą tak jest także w wielu krajach demokratycznych, że mieszkańcy nie decydują całkowicie samodzielnie o tego typu nazwach.

Czy uwzględniano w jakiś sposób wolę nowych, rosyjskich mieszkańców Obwodu? Nie można tego wykluczyć. Zarówno w postaci sterowanej - w rodzaju: "My mieszkańcy domagamy się stanowczo, aby mieszkać w mieście imienia Iwana Daniłowicza Czerniachowskiego, dwukrotnego Bohatera Związku Radzieckiego", albo rzeczywiście oddolnej "Nazwijcie naszą wioskę takim mianem, bo się nam podoba". Natomiast konkretne przypadki takich inicjatyw i ich losów nie są mi znane.

[secesjonista]

Co nieco o bardziej współczesnym oglądzie:

"Większość kaliningradczyków także teraz jest przeciwna zmianie nazwy miasta. Motywacja jest różna: jedni boją się, że przywrócenie nazwy niemieckiej — to cicha ekspansja — najpierw przywrócą nazwę, potem zaczną skupować domy, ziemię... U innych działa wielka siła przyzwyczajenia. [...]. W ludziach tkwi określony sprzeciw wobec przemian: oni przeżyli ich wiele, i daleko nie wszystkie zmierzały ku lepszemu. Istnieje i taka przyczyna, jak odrzucenie „niemieckości” jako czegoś obcego (dla starszego pokolenia jest to, być może, ślad wojny). Szereg respondentów proponuje nie wybierać między starą i istniejącą nazwami, lecz dać miastu jakieś nowe, przyjemnie brzmiące imię.

Warianty są proponowane: Korolewskaja Gora [Królewska Góra] (dosłowny przekład nazwy niemieckiej), Ottokargrad (na cześć króla-założyciela). Część inteligencji uznaje przywrócenie starej nazwy za bardzo nieorganiczne i, mając poczucie winy za zniszczoną spuściznę niemiecką, skłania się ku twierdzeniu: «Nie wolno radzieckiemu śmietnikowi przywracać nazwy niemieckiej, nie będziemy okrywać się hańbą». U tych zaś, którzy głosują za Königsbergiem, motywacja związana jest albo z nazwiskiem Kalinina, wywołującym negatywne emocje, albo z nadchodzącym 750-leciem miasta — im trudno zrozumieć, jubileusz jakiego miasta będzie obchodzony, albo z uświadomieniem sobie pewnej misji kulturalnej, przecież znaczącą część pomników kultury i architektur w czasach radzieckich zniszczono, należy wziąć na siebie za to odpowiedzialność

historyczną, i częścią tego procesu niech będzie przywrócenie poprzedniej nazwy miasta. Dla części ludzi twórczych ważna jest motywacja osobista: potrzeba samorealizacji, chęć pozbycia się poczucia prowincjusza. U niektórych pragnienie

życia w Königsbergu — to przejaw pewnego snobizmu, „wyjątkowości” w porównaniu z innymi Rosjanami, jak gdyby rozwinięcie hasła „jesteśmy Europejczykami”, szczególnego stosunku do wszystkiego, co niemieckie".

/"Kaliningradczycy chcą nimi także pozostać", ""Obwód Kaliningradzki", Biuletyn Towarzystwa Naukowego i Ośrodka Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie, nr 8 (96), sierpień 2002, s. 7-8/

[Bruno Wątpliwy]

Warianty są proponowane: Korolewskaja Gora [Królewska Góra] (dosłowny przekład nazwy niemieckiej), Ottokargrad (na cześć króla-założyciela).

Słyszałem i o innych: Kalinograd, a przede wszystkim Kantgrad.

W obecnej sytuacji politycznej, przy stymulowaniu atmosfery poczucia zagrożenia z Zachodu oraz putinowskiej polityce historycznej, zmiana nazwy jest szczególnie mało prawdopodobna.

Ciekawostki:

http://kantgrad.eu.pn/

http://www.koenigsberger-express.com/index.php?b=1&id=19&a=5&id_article=1346&PHPSESSID=ab90991c1abc78f61b7410f5106ba684

[secesjonista]

Ze starych hydronimów pozostawiano w spokoju tylko dwa, nazwę Niemna i Pregoły, resztę zmieniono na rosyjskie, bądź posługując się antroponimami czy toponimami ukraińskimi i białoruskimi w wersji zrusyfikowanej.

Z nowych nazw można wymienić: Pugaczowka i Jemielianowka (od Jemieljana Pugaczowa), Darwinowo, Telmanowo, Dymitrowo, Fastowo, Mendelejewo, Łomonosowo, Gastiełłowo (od N.F. Gastello), Jakowlewka, Jakowlewo (od A.S. Jakowlewa), Koniewo (od I.S. Koniewa), Uljanowo (dwie miejscowości), Kutuzowo (cztery miejscowości), Diegtiariewo, Chmielnickoje, Razino (dwie miejscowości od S.T. Razina), Czapajewo (trzy miejscowości), Kujbyszew, Kujbyszewskoje, Tołstowo, Czechowo, Gogolewo, Turgieniewo, Mołodogwardiejskoje, Krasnodonskoje, Niekrasowo (siedem miejscowości)...

"Są dwa osiedla zawierające w swych nazwach nazwiska znanych szachistów rosyjskich: A.A. Alechina (Alechino) i B.W. Spasskiego (Spasskoje; ta nazwa powstała stosunkowo niedawno). Toponimy tego terenu ukrywają też 6 nazwisk aktorów, filmowców i artystów, a między nimi: W.I. Kaczałowa, F.G. Wołkowa czy A.P. Lenskiego (Kaczałowo, Wołkowo i Lenskoje) oraz 7 nazwisk malarzy: I.J. Repina, W.G. Pierowa, I. Ajwazowskiego i M.W. Niestierowa (Riepino, Pierowo, Ajwazowskoje, Niestierow, Niesterowskoje). Zapisano też wśród toponimów tego rejonu nazwiska muzyków i kompozytorów (Czajkowskoje 2×), a także ośmiu filozofów i myślicieli (Czaadajewo – P.N. Czaadajew; Czernyszewskoje – N.G. Czernyszewski; Konstantinowka – F.W. Konstantinow).

Oddzielną grupę wśród nowych toponimów tego fragmentu byłych już wtedy Prus Wschodnich stanowią te, które przeniesiono z toponimów całego ówczesnego ZSRR. Jest wśród nich jedna nazwa łańcucha górskiego (Ałtajskoje), 8 nazw rzek i 6 nazw jezior oraz mórz (osady noszą nazwy: Kaspijskoje, Bajkalskoje, Biełomorskoje, Oneżskoje), zaś najliczniejszą podgrupę stanowi 68 przeniesionych nazw miast oraz mniejszych obiektów zamieszkanych (zapisanych w historii Rosji i ZSRR), jak np. Szuszenskoje, Tambowskoje – Tambow; Riazanskoje – Riazań; Krasnodonskoje – Krasnodon (do roku 1936 – Sorokino); Wołokołamskoje – Wołokołamsk.

Niektóre tylko nowe toponimy obecnego obwodu kaliningradzkiego odnoszą się do ukształtowania terenu, jego flory i fauny. Struktura i semantyka wielu nazw świadczy o tym, że powstawały one sztucznie, gdy już ludzie dawno tam mieszkali, ponieważ odnoszą się one do obiektów nie tylko wybudowanych, ale i od wielu lat używanych przez mieszkańców tego obszaru, jak np. Piatidorożnoje (2×), Mosty, Mostowoje, Szossejnoje i Szossejnyj oraz związane z nowym, niespotykanym wcześniej na tym

obszarze typem gospodarki: Sowchoznoje.23 Specjalną grupą toponimów, nieobecną tam, gdzie nazewnictwo miejscowości powstawało spontanicznie, są nazwy charakterystyczne dla epoki i ludzi je tworzących, typu: Mołodiożnoje, Nowojekołchoznoje, Urożajnoje, Sczastliwoje, Pobieda, Pobiednoje, Pobiedino i Progress, Rasswiet, a także Proletarskij, Proletarskoje itp.".

/K. Szcześniak "Powojenna toponimia byłych Prus Wschodnich", "Bulletin de la Société Polonaise de Linguistique", fasc. LIX, 2003, s. 204/

[poldas]

Tak się przy okazji zastanawiam, czy Zakon Najświętszej Maryi Panny nadawał w Prusach nazwy naturalnie, czy sztucznie?

[secesjonista]

A czym się one mają różnić?

[poldas]

Germanizmem.

[Bruno Wątpliwy]

Ze starych hydronimów pozostawiano w spokoju tylko dwa, nazwę Niemna i Pregły

W tym zakresie bym nieco polemizował. Niemen i Pregoła oczywiście zostały, ale dorzuciłbym do tego np. Дейма (niem. Deime), Инструч (niem. Inster), Писса (niem. Pissa), Виштынецкое озеро (niem. Wystiter See), Куршский залив (niem. Kurische Haff). Oczywiście bywały i inne przypadki, jak zamiana Gilgestrom w Матросовка, Jarft w Витушка, czy Eymenis w Ульяновкa, ale generalnie z hydronimami obchodzono się jednak nieco łagodniej, niż z nazwami miast.

I ciekawa rzecz znaleziona przy okazji: Лэтас Палмайтис, Предложение по научной руссификации исконных наименований перешедшей в состав России северной части бывшей Восточной Пруссии, Европейский институт рассеянных этнических меньшинств, 2003, donelaitis.vdu.lt/prussian/Restit.pdf

Dopisek:

czy Zakon Najświętszej Maryi Panny nadawał w Prusach nazwy naturalnie, czy sztucznie?

Bywały oczywiście nazwy całkowicie nowe - jak Königsberg, czy Frauenburg. Natomiast, bardzo wiele nazw na obszarze dawnych Prus Wschodnich, to nazwy wywodzące się z języka pruskiego, które Krzyżacy po prostu adaptowali do swoich potrzeb (i czasami w jakimś zakresie germanizowali). Zob. mapkę w: M. Biskup, G. Labuda, Dzieje zakonu krzyżackiego w Prusach, Gdańsk 1988, s. 74. Niestety, na obszarze Obwodu Kaliningradzkiego większość z nich (a także nazwy z późniejszego okresu kolonizacji litewskiej) zastąpiono wyżej opisywaną dowolną twórczością rosyjską. Dosyć masowo natomiast nazwy staropruskie przetrwały - w polskiej wersji - w województwie warmińsko-mazurskim.

Oczywiście, w międzyczasie jeszcze mieliśmy chociażby "chrzty hitlerowskie" i np. zamianę Stallupönen w Ebenrode (obecnie Нестеров).

Edytowane 6 Luty 2015 przez Bruno Wątpliwy

[poldas]

Bruno;

Niestety, na obszarze Obwodu Kaliningradzkiego większość z nich (a także nazwy z późniejszego okresu kolonizacji litewskiej) zastąpiono wyżej opisywaną dowolną twórczością rosyjską.

Z tym nie mogę się zgodzić.

Tu się rozchodzi o Prusy Wschodnie.

Tam żadnej litewskiej kolonizacji nie było.

Ale bądźmy uczciwi;

Niby jest Kaliningrad.

A sami Rosjanie piszą, że to... Góra Królewska.

Oni się do Prus nie przyzwyczaili.

[Bruno Wątpliwy]

Tu się rozchodzi o Prusy Wschodnie.

Tam żadnej litewskiej kolonizacji nie było.

Oj, Poldasie. A o Małej Litwie i o Pruskich Litwinach słyszałeś? A o Donelaitisie i „Metai“ ? Tak, jak Polacy zasiedlili południe Prus, Litwini skolonizowali olbrzymie połacie północno-wschodnie.

Polecam Lituano-Slavica Posnaniensia, Studia Historica, tom X, Poznań 2004, poświęcone temu zagadnieniu.

A tak ad hoc:

http://en.wikipedia.org/wiki/Lithuania_Minor

http://en.wikipedia.org/wiki/Prussian_Lithuanians

http://de.wikipedia.org/wiki/Preu%C3%9Fisch_Litauen

http://en.wikipedia.org/wiki/Kristijonas_Donelaitis

[secesjonista]

W Kaliningradzie miała być popularna fraza: "od Adama do Postdama istorii niet", co miało określać postępowanie władzy radzieckiej po drugiej wojnie światowej w tym regionie. Co ciekawe wedle pierwotnych zamierzeń Königsberg miał nosić nazwę Bałtijsk.

Już w listopadzie 1945 r. w stolicy obwodu przemianowano 374 nazwy głównie ulic i placów (szerzej o tym: J. Kostjaszow "Przesiedleńcy opowiadają. Pierwsze lata Obwodu Kaliningradzkiego we wspomnieniach i dokumentach"). 

Radziecka komisja do spraw zmiany nazw miejscowych nieco "zabałaganiła", na terenie obwodu pojawiło się np. dziewięć miejscowości o nazwie: "Oktiabr" czy dwanaście: "Sosnowo".

 

Dnia 6.02.2015 o 11:13, Bruno Wątpliwy napisał:

Po drugiej wojnie światowej przeprowadzono całkowitą "wymianę" ludności na obszarze dawnej, północnej części Prus Wschodnich. Inaczej niż w przypadku Polski nie starano się nawiązywać w jakikolwiek sposób do tradycyjnego nazewnictwa (często notabene wywodzącego się z języka pruskiego, czy litewskiego).

(...)

Czy były od tej zasady wyjątki? Sporadyczne, ale tak:

1) Jeżeli chodzi o nazwy miejscowości znalazłem na razie jeden wyjątek: miejscowość Домново, czyli niemieckie Domnau, polskie Domnowo, litewska Dumnava.

(...)

 

Można dodać:

"Proces ten wpisywał się w politykę 'wygnania pruskiego ducha'. Gwoli ścisłości należy zauważyć, że od tej reguły poczyniono kilka wyjątków – niemieckie Droozden przemianowano na Drozdowo, Taplacken na Tałpaki...".

/M. Wójcik-Żołądek "Od Königsberga do Kaliningradu. Nazwy miast jako miejsca pamięci", "Przegląd Zachodni", nr 2, 2014, s. 261/

[Bruno Wątpliwy]

Swoistym przykładem poszanowania "niemieckiego dziedzictwa kulturowego" (w zakresie nazewnictwa) była historia hipopotama z królewieckiego ZOO. Największy z - bodajże czterech - tamtejszych zwierząt ocalałych z walk, poważnie jednak ranny, został poddany kuracji (obejmującej między innymi picie wódki) i wrócił szczęśliwie do zdrowia. Stając się zalążkiem zwierzostanu ZOO już w Kaliningradzie. Do dziś kaliningradzkie ZOO ma na swym logo wizerunek hipopotama.

Kurowany hipcio występował po wojnie pod imieniem "Hans" i jako taki przeszedł do historii Kaliningradu. Mały problem jest jednak związany z tym, że w Königsbergu ów "Hans", był prawdopodobnie znany jako "Rosa".

 

Z poważniejszej beczki - zwraca uwagę zachowanie w Kaliningradzie niemieckiego nazewnictwa szeregu obiektów fortyfikacyjnych (fortów), aczkolwiek w zapisie dostosowanym do reguł języka rosyjskiego:  LINK.