Karety, kolasy... - Czym podróżowano prywatnie?

[secesjonista]

Jest gdzieś temat o "wozach skarbowych" czy poczcie - jako o środku podróżowania, tu mowa będzie o prywatnych środkach transportu.

Co szlachcic miał na posiadaniu: od szlachetki do magnata?

[poldas]

Magnat karetą - Wiadomo.

Podczaszy natomiast dryndulką.

Zwykłe szlachciury jeździły kałamaszkami.

[secesjonista]

Nazewnictwo znajduje poświadczenie w źródłach z epoki?

Czym "kałamaszka" różniła się od np. szor czy cugów?

A tak na marginesie: poldas cytuje źródła z epoki, Mickiewicza, czy jedynie salon24.pl?

[poldas]

W stajni na trotach to znalazłem - http://www.stajniatrot.pl/texts/mondre/powozy.html

[secesjonista]

Ale zdaje sobie sprawę poldas, że fabuła "Pana Tadeusza" to raczej nie jest okres RON?

Więc powtórzę pytanie: gdzie w źródłach z epoki pojawiają się takie nazwy?

[secesjonista]

U schyłku epoki najsłynniejszym wytwórcą powozów, zarówno tych z najwyższej półki, jak znaczne skromniejszych, był Tomasz Michał Dangel. Siodlarz, który przybył do Warszawy w latach sześćdziesiątych, około 1768 r. zakłada swój warsztat siodlarski. W najlepszym czasie zatrudniał około 300 osób. Jego powozy podziwiane były nawet przez zagranicznych podróżników i gości.

Znacznie skromniejszy interes prowadził Jan Maryański, który około 1772 r. przybył do Warszawy.

A jakie znane wytwórnie, czy rzemieślnicy znani byli wcześniej?

[secesjonista]

Bogatszy szlachcic za dyshonor uważał poruszanie się po Warszawie wynajętym powozem, stąd utrzymywać się starał własny środek transportu, i jak podaje Kitowicz, w odróżnieniu do innych krajów, musiały być to dwa rodzaje powozów z podwójną zmianą koni, jedne do podróży, inne do przejażdżki np. Alejami Ujazdowskimi. Znowu ci biedniejsi rzadko mogli sobie pozwolić na taki wydatek, kiedy pojawiły się voiture de remise (zwane u nas remizami), czyli powozy do wynajęcia, za wynajęcie na pół dnia trzeba było dać czerwonego złotego.

I tu pojawia się ciekawy pomysł zorganizowania transportu miejskiego w Warszawie. W latach siedemdziesiątych XVIII w. pojawia dwóch francuskich

przedsiębiorców: d'Ossudy i de Clair, którzy wcześniej próbowali organizować transport miejski we Lwowie, występują z organizacją transportu lektykami. W 1777 r. (1771 r. ?)uzyskują taki kontrakt, mający trwać 10 lat. Po mieście miało kursować 50 lektyk, każda z numerem i dwiema latarniami , tragarze mieli mieć stosowny jednolity ubiór. Wyznaczono odpowiednie miejsca postoju, za kurs płacić miano 1 złp., bądź 15 gr za godzinę. Za prawo prowadzenia przedsiębiorstwa owi antreprenerzy mieli wpłacać 1000 złp. rocznie w kwartalnych ratach do kasy miejskiej.

Przedsiębiorstwo nie przyniosło sukcesu, winą obarczano drążkowych, którzy często mieli być pijani, nie mogli utrzymać równowagi na śniegu i oblodzonych ulicach, wreszcie oskarżano ich o kradzieże.

Niezrażeni panowie w maju 1777 r. uzyskali kolejne prawo - do prowadzenia transportu miejskiego fiakrami. Dwa lata potem, po Warszawie miało kursować przeszło 20 fiakrów tej kompanii. Za kurs miano płacić 1 złp., a za godzinę 2 złp. Stangreci nie chcieli (co oczywiste) brać kursów. Stanisław Lubomirski, jako marszałek, ustalał w swych zarządzeniach np. szybkość jazdy, wyraził też zgodę na pobieranie opłat z góry. Niestety i tu Francuzi nie odnieśli sukcesu, zrzucając odpowiedzialność na nieuczciwych stangretów. Zadłużeni, nie mogąc opłacić podatku, zbiegli z miasta.

W tym samym roku powstała podobna kompania, w skład jej członków wchodził wspomniany Maryański.

Trudno powiedzieć czy osiągnęła większy sukces.

/za: A. Zahorski "Życie gospodarcze", w: "Dzieje Warszawy" red. S. Kieniewicz, cz. "Warszawa w latach 1526-1795"/

[Capricornus]

warsztat siodlarski. [...] Jego powozy

W warsztacie siodlarskim produkowano powozy?

[secesjonista]

Nie, po prostu swój biznes rozpoczął od warsztatu siodlarskiego, Dangel (Dangiel), który do miasta miał przybyć ze skromnym mantelzakiem, zaczął od wyrobu siodeł (zwłaszcza angielskich) na Rymarskiej. Dopiero potem z pomocą króla, magnaterii i własnej przedsiębiorczości i zaradności (: małżeństwo z Zofią z Krauzów), zdołał założyć swą wytwórnię powozów na Senatorskiej i Elektoralnej.

[Capricornus]

Nie, po prostu swój biznes rozpoczął od warsztatu siodlarskiego,

I nie miał problemów z cechowymi?

Chociaż to czasy Stanisława Augusta, mogło mu być łatwiej.

A wcześniej szlachcic nie jeździł przypadkiem konno?

[secesjonista]

Z cechowymi raczej nie miał kłopotu, kilku autorów podkreśla szczególne zaangażowanie władcy w pomoc temu Prusakowi (ponoć mieli się spotkać kiedy król wracał z przejażdżki z Raszyna). Cechy i konfraterie podówczas nie miały już takiej mocy, w 1720 r. w Warszawie powstaje duży dom handlowy dwóch Francuzów: Jakuba Pellissona i Jakuba Malherbe. Podówczas do konfraterii kupieckiej mogli należeć tylko katolicy, ale że to król był pierwszym głównym klientem... cóż - dom handlowy jedynie się rozwijał.

A owi panowie to byli hugenoci!

No i jaki cech, można by się zastanowić?

Czy jeździł konno - zapewne, ale kiedy była to dłuższa podróż z rodziną?

[Capricornus]

szczególne zaangażowanie władcy

No właśnie o tym napisałem.

Czy jeździł konno - zapewne, ale kiedy była to dłuższa podróż z rodziną?

To kobiety i małe dzieci w powozach a szlachcic obok konno. Gdzieś, kiedyś obiło mi się o oczy stwierdzenie, że szlachcic w sile wieku uważał podróż powozem za uwłaczającą. Naród wojenny mógł poruszać się tylko w siodle, powozy były przeznaczone dla kobiet, niedołężnych starców, dzieci i ciężko rannych.

[secesjonista]

Nie do końca, korzystano oczywiście z wozów wynajmowanych na pocztowych punktach (co nie jest przedmiotem tematu), ale zważywszy, że nie jest to wyprawa wojenna, jak wyglądała wycieczka do Warszawy rodziny składającej się z dwóch kobiet (jedna w sile wieku), dzieci, męża młodej szlachcianki i kupy kredensów itp.

Szlachcic jechał wciąż w siodle?

Przeczy temu różnorodność powozów i przedstawienia w nich... mężczyzn, no chyba, że wszyscy wówczas mieli akurat podagrę.

I chyba Caprironusie nie zauważyłeś: bogaty szlachcic starał się mieć dwa rodzaje pojazdów: do przejażdżki i do podróży.

No chyba ów Prusak nie rozwinąłby tak swego interesu gdyby większość szlachty poruszała się jeno w siodle.

"Obicie o uszy całkiem słuszne", ale mnie się "obiło o uszy", że dyshonorem jest dla szlachcica brak powozu, a przecież nie każdy musiał podróżować z rodziną.

Dlaczego Kitowicz pisał, że pewne "powozy" są:

"nieludzkie i smutne, osobliwie w drodze".

[Capricornus]

Przeczy temu różnorodność powozów i przedstawienia w nich... mężczyzn,

"nieludzkie i smutne, osobliwie w drodze".

A możesz rzucić przykładami tych przedstawień?

Ja jakoś nie spotkałem się z takowymi, wcześniejszymi niż XVIII wieczne. XVIII i XIX wiek faktycznie takich obrazków jest kilka ja jednak pisałem o czasach wcześniejszych, o wieku XVI - XVII.

Choć z drugiej strony.

Jak sobie spojrzymy na twórczość M. Reja to znajdziemy tam opis szlacheckiej kolebki, jak spojrzymy na "Zbytki polskie" W. Potockiego to znajdziemy tam marzenie szlachcica o sześciu koniach u karocy...

Czekam na przedstawienia z XVI i XVII wieku.

[secesjonista]

Pamiętam, że mam w domowym zbiorku co najmniej dwa takie przedstawienia z XVII wieku, i nie były to przejazdy paradne - poszukam.

"W XVI w. na rynku miasta pojawił się w tej branży nowy chłonny odbiorca — szlachta. Przy okazji sprzedaży zboża zaopatrywała się ona w Gdańsku w szkatułki i puzdra na butelki, kupowała meble i powozy".

/M. Bogucka "Gdańsk jako ośrodek produkcyjny w XIV-XVII wieku", Warszawa 1962, s. 227/

Dodajmy, że często powozy te zaopatrywane były w oznakowania mające sugerować, że jest to wytwór: angielski, berliński itp., podobnie zresztą czynił Dangel. W eseju pt. "Falenty Tepperów - z dziejów swobodnej bankowości (free banking) w Polsce" Wojciech Rogowski podaje w przypisach ceny niektórych wytworów z okresu 1786-93:

krowa - 50 złp.

żołd kwartalny żołnierza kawalerii - 300 złp.

buty pańskie - 26 złp.

powóz z manufaktury Dangla - od 1800 do 36 000 złp.

Ewentualna literatura:

T. Żurawska "Paradne powozy w Polsce w XVI-XVIII wieku"

tejże, "Polskie powozy"

"Samotrzeć, w kompanii czy z orszakiem? Społeczne aspekty podróżowania w średniowieczu i w czasach nowożytnych" red. M. Soczyńska, E. Wółkiewicz

(zwłaszcza rozdziały: D. Główka "Organizacja handlu powozami w czasach stanisławowskich w świetle ogłoszeń prasowych", K. Justyniarska-Chojak "Kolasami i wozami – wrażenia Karola Ogiera z pobytu w siedemnastowiecznej Polsce"

D. Krześniak, M. Bogajewicz "Transport dworski w zbiorach Muzeum Wsi Mazowieckiej w Sierpcu"

G. Bałttruszajtys "Lektyki, fiakry, karety dzienne. Kompanie komunikacji miejskiej w Warszawie w latach 1777-1781", w: "Warszawa XVIII wieku", z. 2, Studia Warszawskie, t. XVI

K. Zienkowska "'Urodzony' majster Dangel i jego spór z cechami warszawskimi. Z dziejów manufaktur mieszczańskich w XVIII w.", w: tamże, z. 1, Studia Warszawskie, T. XII