Królewskie Skarbce - prywatne majątki władców za czasów RON

[njczyziu]

Witam,

jak przedstawiała się sytuacja opłacania władców przez odpowiednie organy państwowe, za czasów RON?

Czy wtedy władcy mieli władzę absolutną jeżeli chodzi o to na co mają zostać przeznaczone pobrane przez społeczeństwo podatki?

Czy mogli zarządzić by np. 90% pieniędzy uzbieranych od "podatnika" przeszło na ich prywatne konta?

Jak to wszystko wyglądało, kto zarządzał tym, jak ma być opłacany władca i ile mu się należy, a także jak często był on opłacany, czy co tydzień, miesiąc, rok, oraz ile pieniędzy "dostawali" (o ile są jakieś źródła na ten temat) ci najlepiej opłacani władcy z tego okresu?

Który władca z w/w czasów najbardziej się wzbogacił i tym samym miał najpotężniejszy prywatny skarbiec na przeznaczenie go dla swoich własnych celów?

Pozdrawiam

[secesjonista]

Czy wtedy władcy mieli władzę absolutną jeżeli chodzi o to na co mają zostać przeznaczone pobrane przez społeczeństwo podatki?

Nie mogli - szereg wydatków, jako obowiązków władcy, wytyczał Sejm i podpisywane przez króla zobowiązania.

Społeczeństwo nie pobierało podatków (?), a je oddawało.

Czy mogli zarządzić by np. 90% pieniędzy uzbieranych od "podatnika" przeszło na ich prywatne konta?

Nie mogli...

Raz - że to nieracjonalne, a szlachta skorzystałaby z "articulus de non praestanda obodienta"

Dwa - podatki nakładane na szlachtę musiały uzyskać zgodę Sejmu

Trzy - nie do końca były to prywatne konta

Od połowy połowy wieku XVI król jako trzeci stan nie mógł samodzielnie wydawać konstytucji, dysponować majątkiem państwa, czy właśnie nakładać podatków.

Nie wiem z jakiego powodu obstajesz przy opinii, iż król zawsze utrzymywał się z podatków??

Jak to wszystko wyglądało, kto zarządzał tym

Skarbem królewskim zarządzał podskarbi koronny, zaś jego zastępca podskarbi nadworny zajmował się wydatkami na potrzeby osobiste króla i jego dworu. Ich poczynania podlegały kontroli Sejmu.

W odróżnieniu od wcześniej monarchii stanowej nastąpiło wyodrębnienie się skarbu państwowego od królewskiego, co można datować od 1563 r. kiedy powstała ustawa o utrzymaniu wojska zaciężnego (skarb rawski).

Kiedy w 1632 r. opisano dochody skarbu nadwornego (mennica, żupy, niektóre cła, część królewszczyzn, kopalnie) mamy już odrębny skarb pospolity, na którego składały się głównie podatki, a jego podstawowym celem było sfinansowanie wojsk kwarcianych. Skarbem zawiadywali deputaci szlacheccy pod nadzorem podskarbiego koronnego, a z czasem nadzór prowadzi Trybunał Skarbowy.

Jeśli chodzi o domenę ziemska króla to z czasem ustalono schemat:

1/5 dla posesora (tenutariusza, zastawcy itp.)

1/4 na wojsko (kwarta, w rzeczywistości na ogół 1/5)

3/5 dla króla

Wskutek stałego uszczuplania się dochodów króla (rozdawnictwa, spadek dochodowości itp.) w 1590 wyodrębniono kilka większych starostw, mające być pod bezpośrednim zarządem władcy tzw. dobra stołowe (ekonomie).

Podstawowa struktura dochodów skarbu to:

* Dochody z mennic

* Czynsze dzierżawne z królewszczyzn

* Kwarta

* Donatywa duchowna

* Cła

* Podatki wszelakie stanowione były na ogół na dłuższy okres czasu, w miarę stałe podatki:

- łanowe płacone przez chłopów

- łanowe nadzwyczajne (pobór)

- podatek dla miast tzw. szos

- pogłówne żydowskie

- akcyza

- hiberna

- szelężne

Trzeba pamiętać, że sytuacja poszczególnych władców to nie był jakiś constans, dochody się zmieniały wskutek różnej koniunktury gospodarczej, politycznej, na dochody wpływ miało i rozdawnictwo i egzekucja domeny monarszej, jak i sytuacja militarna.

Powyższe zestawienia mają charakter nader ogólny i są w zasadzie zarysem podstawowym w zakresie skarbowości tych czasów.

A z lenistwa (przyznam szczerze) i braku literatury, jako że jestem w pracy opierałem się głównie na Bardachu - fundamentalnym, acz trochę przestarzałym.

Na marginesie, źle porozmieszczałeś swe posty, czym innym jest RON przed elekcjami, czym innym - po.

Edytowane 6 Czerwiec 2010 przez secesjonista

[Tofik]

Nie znam ogólnych mechanizmów, za to interesuje mnie bardzo sprawa tego, jak wyglądało "dziedziczenie" finansów po poprzednikach. Interesuje mnie to głównie od strony Zygmunta III. Czy Waza dostawał to co pozostawili Batory czy Walezy, czy raczej fundusze poprzedników się "rozpłynęły", a 22-letni król wstępował na tron wyłącznie z własnymi pieniędzmi? Jakie był przyczyny dworskiego kryzysu finansowego 1588-1589? Złe zarządzanie? "Spadek" po poprzednikach? Zaniedbanie, pomijanie tej sprawy przez zajmowanie się najważniejszymi sprawami (Estonia, początek formowania się opozycyjnego stronnictwa zamojszczyków, królewskie wątpliwości co do przebywania na tronie RON)? Przypomnę tylko, że zdaniem A. Filipczak-Kocur (a za nią, H. Wisnera, Zygmunt III, Wrocław 2006, s. 44) utrzymanie dworu kosztowało 300 tys. zł rocznie, zaś w roku 1588 i 1589 miał do dyspozycji odpowiednio 200 i 100 tys. zł (co innego pisze L. Podhorodecki, Wazowie w Polsce, Warszawa 1985, s. 188, który - za Janem Firlejem - uważa, że utrzymanie dworu kosztowało w 1590 r. 104 tys. zł - może to wynik jakiegoś uskromnienia dworu Wazy. Podhorodecki - za Piotrem Dudo - pisze także, że dochody Wazy z różnych dóbr stołowych - o których niżej - wynosiły ok. 2 mln zł, zaś Władysławowi IV pozostawił w spadku 50 tys. zł; autor zaznacza przy tym, że król mało pieniędzy wydawał na kulturę i gospodarkę*). To skutkowało ponoć jedzeniem obiadów u Anny Jagiellonki. Nie wiem tylko, czy owe 300 tys. zł dotyczą jedynie dworu polskiego, czy również 70-osobowego dworu szwedzkiego. Być może doszło też do kryzysu skarbu państwowego, bo Wisner, s. 45 pisze, że pustki w skarbie koronnym opóźniały wysyłanie poselstw. Nie ma to raczej związku z ubóstwem skarbu samego Wazy, bo monarcha jedynie ustalał ile miano zapłacić posłowi, zaś płaciła mu Litwa bądź Korona, zależnie skąd pochodził (tak było przynajmniej w czasach Władysława IV - pisze o tym sam Wisner w II tomie RW, s. 288).

Sejm pacyfikacyjny ("Ordinatio o prowentach królewskich w Wielkim Księstwie Litewskim") ustalił, że "W Wielkim Księstwie Litewskim Grodno ze wszystkim, Szawle ze wszystkim", a także, "Brześć z Kobrynem ze wszystkim, Mohilow [Mohylew] ze wszystkim, Olita ze wszystkim, i myta stare mają być wolne", czyli należne królowi. Krócej, sejm nadał te ekonomie monarsze, by podratować jego sytuację finansową, aczkolwiek zrobił to z poszanowaniem praw poprzednich właścicieli dóbr ("w cale zachowawszy jednak każdego przy prawie jego, które tę konstytucją uprzedziło"). Rok później dodano ("Rationes stołu Króla Jegomości"): "żupy krakowskie, żupy olkuskie, cła koronne, cła ruskie, żupy ruskie, starostwo sandomierskie, starostwo samborskie, z Oziminą i Medenicami [?], ekonomia malborska, Wielkie Rządy, Rogoźno, Tczew, funtczoł (cło morskie) gdański, ryski, elbląski, myniczne pieniądze [dochody z mennic] i podwodne pieniądze, cło płockie" (obydwa cytaty z Volumina Legum, t. 2). O innych dochodach monarchy wspomniał już secesjonista, ja dodam tylko, że monarcha otrzymywał też zyski dzięki sumom wpłacanym za nadania i nominacje. Zygmunt Waza uzyskał też być może jakieś pieniądze w związku z sumami neapolitańskimi, ale można wątpić, czy odzyskał całe 430 tys. dukatów, a co dopiero jakieś odsetki.

Jeśli wspomniane wyżej słowa Podhorodeckiego o wysokości dochodów królewskich są prawdą, to Władysław IV na żupach, cłach i ekonomiach zarabiał 4-krotnie mniej, bo (zdaniem W. Czaplińskiego, aczkolwiek chyba tylko w odniesieniu do Korony) 510 tys. zł (130 tys. cła, 150 tys. żupy, 230 tys. ekonomie). Do tego (za Czaplińskim): 300 tys. zł ze starostw niegrodowych (1/5 do skarbu kwarcianego, 2/3 do skarbu monarchy), 100 tys. zł z palowego gdańskiego, ok. 100 tys. zł z dochodów nominacyjnych (choć tu liczby są bardzo różne), 300 tys. zł z Litwy, a to i tak 2 razy mniej niż "ciągnął" ojciec Władka. Wiadomo, że był on rozrzutny, ale to raczej nie powinno wpływać na rozmiar dochodów, a raczej na rozmiar strat finansowych. Wprawdzie do czasu objęcia rządów przez syna Zygmunta, monarcha pozbył się paru źródeł, jak bodajże mennice, ale czy miałoby to aż taki spory skutek? I tutaj Podhorodecki dokłada swoje 3 grosze, pisząc, że dochody Władysława liczyły 1,5 mln zł, ale wydatki - już 450 tys. zł rocznie.

* Poniekąd sam sobie zaprzecza pisząc o kulturze za Z3W na 8 stron i wymieniając:

- liczne fundacje sakralne (kościół jezuitów pod wezwaniem św. Piotra w Krakowie, przebudowa katedry św. Jana w Warszawie) i że tak powiem, zwykłe (odbudowa Wawelu po pożarze, pałac w Ujazdowie, willa w Nieporęcie, pałac w Łobzowie, przebudowa Zamku Królewskiego)

- kapelę dworską (38-osobowa; zdaniem W. Tomkiewicza liczyła 60 osób, kosztowała 15 tys. zł rocznie),

- bibliofilstwo królewskie,

- królewskie kolekcjonerstwo arrasów.

Można też dodać zebranie wielu obrazów, co skończyło się ich "przewiezieniem" do Szwecji w czasie "potopu".

[secesjonista]

Ja bym jeszcze zajrzał do:

A. Filipczak-Kocur "Skarb litewski za panowania pierwszych dwu Wazów 1587-1648", choć nie sądzę by były tam szczegółowe wyliczenia tyczące się wydatków szkatuły królewskiej.

A. Filipczak–Kocur "Skarbowość Rzeczpospolitej 1567-1648"

A. Filipczak–Kocur "Z dziejów skarbu nadwornego Zygmunta III Wazy", „Czasopismo prawno-historyczne”, t. XXXVIII, z. 1, 1986

[FSO]

Witam;

Tofik: tytułem wstpęu krótkiego: podobno pierwszy z Wazów w skarbcu zobaczył głównie siwy dym i pustki... a dwór nie miał poczatkowo za bardzo za co się utrzymać co do lektur:

1. Pałucki Wł. : Drogi i bezdroża skarbowości polskiej XVI i pierwszej polowy XVII wieku. Osoolineum '74

2. Sadowski Zdzisław: Pieniądz a początki upadku Rzeczypospolitej w XVII w. PWN Wa-wa '64

secesjonista: do tego dochodziły różne powinności, jakich początki datują się nawet na głębokie średniowiecze. W różnych dzielnicach [z racji swego rysu historycznego] mogły być bardzo różne. [Zgórniak MN. Relikty powinności skarbowych na wsi małopolskiej XVI - XVIII w. PWN '59]

pozdr

[secesjonista]

I jeszcze tytułem uzupełnienia:

Kutrzeba "Szos królewski"

Rutkowski "Skarbowość polska"

Babiński "Trybunał skarbowy"

Rafacz "Trybunał skarbowy"

Rybarski "Skarbowość Polski"

Leitsch "Finanse i działalność budowlana dworu królewskiego"

Pawiński "Skarbowość za Batorego"

Socha "Hiberna"

Jasiński "Beiträge zur Finanzgeschichte"

H. Wisner "Rozdawnictwo i sprzedaż urzędów w czasach Zygmunta III", „Przegląd Historyczny”, z. 3, 1970

[Samuel Łaszcz]

Zastanawiam się od dłuższego czasu, jak Ty wytrzepujesz te wszystkie tytuły, jakbyś je w rękawie chował?

[secesjonista]

To przez kobiety... moja wyjechała na obóz integracyjny, to mam czas przeglądać różnorakie publikacje i poszperać - i tyle.

A. Filipczak-Kocur Skarb koronny za Zygmunta III Wazy

A. Filipczak-Kocur Skarb koronny za Władysława IV : 1632-1648

A nuż komuś się przyda?

[secesjonista]

Dodać można:

T. Ciesielski "Problematyka badań nad skarbowością polską i litewską czasów saskich (lata 1717–1764)", "Miscellanea Historico-Archivistica" 12, 2000

tenże, "Stan badań nad skarbowością polską i litewską wieku XVIII", w: "Studia z dziejów państwa i prawa polskiego", Lublin–Łodź 2003

A. Filipczak-Kocur "Litewski Trybunał Skarbowy (1591–1717)", w: "Studia z dziejów państwa i prawa polskiego", wyd. J. Matuszewski, T. Kubicki

tejże, "Skarbowość Rzeczypospolitej XVII i XVIII wieku"