Stosunek Armii Czerwonej do wyzwalanych więźniów wojskowych pochodzących z ZSRR

[saturn]

Czy była jakiś odgórny rozkaz postępowania w takich wypadkach, czy każdorazowo podchodzono indywidualnie do sprawy żołnierza, który dał s ię uwięzić w hitlerowskim w obozie? Znam skrajne przypadki (na podstawie wspomnien polskich ocalonych) z filii podobozów Gross Rosen, że więzniowie radzieccy nierzadko po wstępnym przesłuchaniu byli rozstrzeliwani, a w najlepszym przypadku eskortowani do jednostek, które pózniej konwojowały takie grupy "zdrajców" w głąb łagrów ZSRR

[Bruno Wątpliwy]

Z oczywistych - dla władzy radzieckiej - względów (zob. chociażby rozkaz "Ни шагу назад!", czy wcześniejszy - rozkaz 270) wszyscy czerwonoarmiści którzy znaleźli się w rękach niemieckich byli traktowani nieufnie. Zaryzykowałbym jednak twierdzenie, że reżim stalinowski - po wpływem gigantycznych strat ludzkich związanych z wojną - ogólnie nieco złagodniał (co Broń Boże nie oznacza, że był łagodny). Za coś, za co w 1938 roku dostawało się kulę w potylicę, w 1945 można było trafić "jedynie" do łagru, za coś co w czasach "wielkiej czystki"  trafiało się do łagru, można było wykpić się pobytem na wolności. Co prawda pod czułą opieką organów bezpieczeństwa, często na "101 kilometrze",  ale jednak można było oglądać radziecką ojczyznę nie zza drutów. Itd. itp.

Skądinąd, zawsze należy o tym pamiętać - że w radzieckim systemie, nawet już po śmierci Stalina, wolność dla takich osób nie zawsze oznaczała, iż są obywatelami pierwszej kategorii. Wiele zależało od ich przydatności, zasług, "oceny odpowiednich organów" itp., ale zawsze "plamę na życiorysie" można było im wyciągnąć.

 

Szczególna była sytuacja żołnierzy formacji kolaborujących z Niemcami, których los był raczej nie wesoły, jak trafili w radzieckie ręce (aczkolwiek też ich wszystkich bynajmniej nie zabijano, a - co ciekawe - nawet bynajmniej nie wszyscy trafiali do łagrów). Ich los określała przede wszystkim Совместная директива НКВД СССР и НКГБ СССР № 494/94. W największym skrócie - jeżeli ktoś był szczególnie aktywny, pełnił ważne funkcje, brał udział w karnych ekspedycjach, przeszedł z premedytacją na stronę przeciwnika - ten był aresztowany z perspektywą kary śmierci lub łagru. Oczywiście - powyższe kryteria nie były zbyt jednoznaczne i wiele zależało od osób rozpatrujących daną sprawę. Resztę ("mniej obciążoną") - traktowano w sumie podobnie, jak czerwonoarmistów wyzwolonych z niewoli niemieckiej. Podlegali filtracji, na pewno surowszej, ale bywało, że wypuszczano ich na wolność. Z tym, że ta wolność oznaczała oczywiście nadzór NKWD.

 

Oczywiście, oprócz tego była "praktyka dnia codziennego". Nie mam żadnych złudzeń, że bywało, iż żołnierze Armii Czerwonej, ich dowódcy, komisarze, radzieccy partyzanci itp. niekiedy szybko i na własną rękę rozliczali się z od razu kolaborantami, czy domniemanymi kolaborantami. Z drugiej strony - gdzieś czytałem o przypadku, że wziętych do niewoli żołnierzy estońskiego Waffen-SS (20 Dywizja Grenadierów SS - 1 estońska) zaczęli rozstrzeliwać Czesi, czy Słowacy. I obronili ich czerwonoarmiści - po  hasłem "radzieckich obywateli rozstrzeliwać nie nada". Bywa, że dzisiejsze rosyjskie źródła twierdzą nawet, że kolaboranci z Pribałtyki byli traktowani łagodniej niż Rosjanie, np. Kozacy von Pannwitza, którzy od razu jechali do łagru lub спецпоселения, ale naprawdę trudno tu określić wiarygodność tego typu teorii (tzn., czy nie są one czasem częścią dzisiejszej rozgrywki propagandowej na linii Rosja - kraje nadbałtyckie).

 

Popularny obraz losu jeńców radzieckich i dipisów (przede wszystkim robotników przymusowych) wracających do ZSRR, których miały jakoby oczekiwać jedynie surowe represje, kula w łeb lub łagier jest także uproszczony. Ale sprawdzić ich po swojemu władza radziecka oczywiście musiała. Generalnie zadanie "prowierki" wszystkich potencjalnie zainfekowanych wrażą ideologią wykonywały Проверочно-фильтрационные лагеря НКВД СССР. Rezultaty oczywiście były różne, ale raczej te osoby trafiały z powrotem do armii lub na wolną stopę.

Raczej...

 

Rosyjska Wikipedia podaje:

"Советский и российский военный историк Г. Ф. Кривошеев указывает следующие цифры, основывающиеся на данных НКВД: из 1 836 562 солдат, вернувшихся домой из плена, 233 400 человек были осуждены в связи с обвинением в сотрудничестве с противником и отбывали наказание в системе ГУЛАГа".

Za: 

https://ru.wikipedia.org/wiki/Советские_военнопленные_во_время_Великой_Отечественной_войны#После_войны

Oznaczałoby to, że represjonowanych było (skierowanych do łagrów) około 12,7 % byłych jeńców.

 

Teraz dane o aktywności obozów filtracyjnych za okres grudzień 1941 - lipiec 1944:

"За этот же период:

проверено и передано райвоенкоматам — 233 887 человек (62,3%),

направлено на формирование пятнадцати штурмовых батальонов — 12 808 (3.4%),

передано в постоянные кадры оборонной промышленности — 20 284 (5.4%),

арестовано и осуждено — 11 658 человек (3.1%),

нет данных - 96731 человек (25,7%).

По более поздним данным, в действующую армию было возвращено 78 — 79% прошедших проверку".

Za:

https://ru.wikipedia.org/wiki/Проверочно-фильтрационные_лагеря_НКВД_СССР

Oznacza to, że do armii (w czasie wojny) wracało od sześćdziesięciu paru do około osiemdziesięciu procent wyzwolonych jeńców.

 

Co ciekawe, nawet generałowie radzieccy, którzy dostali się do niewoli niemieckiej (a których przecież znalezienie się w niewoli w kategoriach stalinowskich było zbrodnią niezwykłą), po wyzwoleniu z niej mogli, ale nie zawsze musieli się żegnać się życiem. Według A. Beevora: "W latach 1941–1945 do niemieckiej niewoli trafiło 80 radzieckich generałów, z czego 37 zdołało dożyć wyzwolenia. Jedenastu spośród ocalałych zostało po wojnie aresztowanych i skazanych przez trybunały NKWD". (cytat z: https://pl.wikipedia.org/wiki/Jeńcy_sowieccy_w_niewoli_niemieckiej_(1941–1945)). Czyli skazano 30% z nich.

 

I tytułem ilustracji potencjalnych losów radzieckich generałów, którzy trafili do niemieckiej niewoli, a potem z niej zostali wyzwoleni, kilka życiorysów:

Никола́й Кузьми́ч Кири́ллов (rozstrzelany "za zdradę").

Михаи́л Фёдорович Луки́н (wrócił do armii, od 1946 - w rezerwie).

Ива́н Никола́евич Музыче́нко (wrócił do armii, nawet skierowany na naukę do prestiżowej "woroszyłowki", ale zwolniony z armii czynnej w 1947 ze względu na stan zdrowia).

Михаи́л Ива́нович Пота́пов (wrócił do armii, kontynuował w niej karierę - był dowódcą armii, zastępcą dowódcy okręgu wojskowego).

Па́вел Григо́рьевич Понеде́лин (rozstrzelany "za zdradę").

 

I wreszcie, bardzo ciekawy życiorys jeńca radzieckiego (choć w czasie wojny nie był on generałem) - Михаи́л Петро́вич Девята́ев (uciekł z niewoli niemieckim bombowcem).

 

Zob. także.

https://www.hse.ru/data/2017/02/23/1166510702/Структуры_и_практики_фильтрационной_политики.PDF

https://cyberleninka.ru/article/v/proverochno-filtratsionnye-lagerya-nkvd-sssr-kadry-vedomstvennye-interesy-i-proverka-voennosluzhaschih-krasnoy-armii-1941-1945