Kiedy cerkiew stała się kościołem?

[TyberiusClaudius]

A. Bruckner pisze, że kiedyś zamiast księdza i kościoła mieliśmy w naszym ojczystym języku cerkiew i popa, a nowe słowa przyszły do nas z Cesarstwa Rzymskiego (jak mniemam), przez Czechy. Ale skoro to było kiedyś, to kiedy? Od kiedy cerkiew i pop zaczęły być kościołem i księdzem?

Edytowane 6 Listopad 2016 przez TyberiusClaudius

[secesjonista]

Jeśli chodzi o księdza:

"Ciekawy pod tym względem jest, wydawałoby się, główny dla grupy semantycznej określającej duchownych prawosławnych wyraz pop. Jest to zapożyczenie, które weszło do języka polskiego już w okresie chrystianizacyjnym (966- -1050)6. Nazwa ta była wówczas znana we wszystkich językach słowiańskich i funkcjonowała w znaczeniu ogólnym „kapłan, duchowny”, bez względu na konfesję. Jak podaje Edward Klich, od drugiej połowy XV w. wyraz zaczyna być używany z odcieniem pejoratywnym7. Podobne spostrzeżenia ma Maria Karpluk. Badając słownictwo cerkiewne w polszczyźnie XVI w., zauważa ona, iż w XVII w. „pop - pierwotnie i jeszcze w XV w. ‘kapłan’ - staje się przezwiskiem, jak w cytacie z r. 1650: «Ale go popem, albo jakim innym przeciwnym nazwiskiem, którym się i Bóg i cnotliwi ludzie brzydzą, nazywasz»”. Tak więc już w języku staropolskim wyraz pop otrzymał zabarwienie negatywne. Jako termin reprezentujący sferę sacrum nie mógł się w tej zdeprecjonowanej formie zachować, dlatego też został szybko wyparty przez inne nazwy. W znaczeniu ‘duchowny, osoba duchowna’ zaczął aktywnie funkcjonować wyraz kapłan, a jako ‘duchowny katolicki’ rozpowszechniła się forma ksiądz".

/A. Rygorowicz-Kuźma "Terminologia prawosławna w języku polskim (na przykładzie nazw osób duchownych", "Acta Polono-Ruthenica", XVI, 2011, s. 408/

"Derywat książę to wyraz zaświadczony w języku polskim od 14 wieku w znaczeniach: ‘niekoronowany władca państwa lub części państwa = princeps’, ‘członek rodziny panującej, członek arystokratycznego rodu’; w staropolszczyźnie też: ‘wódz, przywódca = dux’ i wyjątkowo zaświadczone w 14 w.: ‘syn księcia’ (gwarowo zaświadczony też w znaczeniu ‘pan młody’). Wyraz miał pierwotnie rodzaj nijaki (zaświadczony w polszczyźnie aż do 18 w.) i od 14 w. już rodzaj męski oraz formę dopełniacza książęcia skróconą na księcia; ponadto liczba mnoga książęta mogła od 14 w. odnosić się też do ‘duchownych, księży’. W innych językach słowiańskich występowały podobne derywaty: a) czeskie / staroczeskie kníže / knieže ‘princeps, syn księcia’; b) słowackie knieža ‘princeps’; c) górnołużyckie knježo ‘paniczyk’, d) rosyjskie kniažata ‘młodzi synowie księcia, bojarzy’, kniaža ‘młody syn księcia’, e) staroruskie kъnęžę ‘syn księcia’, f) ukraińskie kniaža ‘książątko, małoletni syn księcia’, g) obodrzycka kneze (Vita Kanuti), h) bułgarskie knjazče ‘syn księcia’. Wszystkie te formy można sprowadzić do słowiańskiego *knęžę / *knęžęte — postaci zdrabniającej do słowiańskiego *kъnęgъ (...)
Tego rodzaju sytuacja trwała do końca 13 wieku, kiedy w Polsce zaczął panować król Wacław II. Pod wpływem czeskim został wprowadzony tytuł dla biskupów polskich: ‘ksiądz’ To przecież ta grupa była w danym kraju „‘princepsami’ Chrystusa” (Syn Boga był niewątpliwie królem) i mogła być nazwani ‘księżmi’ (według wzoru łacińskiego dominus i niemieckiego Herr). W późniejszych wiekach (13–16 w.), kiedy pojawiły się stany i kiedy powstała tytułomania polskiej szlachty w postaci wyrazu pan także stan duchowny zaczął używać powszechnie tytułów — określeń typu ksiądz biskup, ksiądz opat, ksiądz proboszcz, ksiądz pleban, ksiądz wikary itp. Stan ten wybrał do tytułowania termin ksiądz a nie termin pan, ponieważ duchowni uważali, że będąc princepsami polskiej elity władzy są grupą ważniejszą i znaczniejszą od polskiej szlachty. Od 16 wieku termin ksiądz przestał być używany w znaczeniu ‘princeps’ i stał się jedynie określeniem duchownego (często już bez jego tytułowania)".

/T. Czarnecki "Ksiądz / księża/ książę", "Academic Journal of Modern Philology", Vol. 2, 2013, s. 9 i s. 17/

Z literatury:

E. Klich "Polska terminologia chrześcijańska"

"Tysiąc lat polskiego słownictwa religijnego" red. B. Kreja

A. Jabłoński "Nazwy osób duchownych w historii polszczyzny", w: "Język a chrześcijaństwo" red. I. Bajerowa, M. Karpluk, Z. Leszczyński

T. Czarnecki "O etymologii polskich terminów 'ksiądz / książę'", w: "Studia z dziejów średniowiecza", nr 15, 2009, red. B. Śliwiński.

[secesjonista]

A jeśli chodzi o kościół:

"Zarówno w języku polskim, jak i ukraińskim czy rosyjskim przyjęło się rozróżnienie świątyni łacińskiej, nazywanej kościołem oraz świątyni obrządku wschodniego zwanej cerkwią. Jednak nie było tak od zawsze, słowo kościół pojawiło się w Polsce w XI wieku i dopiero w wieku XV wyparło wcześniej używane – cerkiew. Nazwę kościół łączono raczej ze świątynią murowaną, obronną, a cerkiew z drewnianą".

/M. Bielecki, M. Skorniewski "Ewolucja statusu prawnego cerkwi w Korczminie", "Studia z Prawa Wyznaniowego", T. 14, 2011, s. 230/

"W języku starosłowiańskim cerkwią nazywano każdą świątynię chrześcijańską bez względu na wyznanie. W Polsce od XV w. zaczęto coraz częściej nazywać świątynię Kościoła wschodniego cerkwią, sinagoge ruthenorum, a tylko wyjątkowo mówiono: ecclesia, templum ruthenicum".

/G. Holly "Czynniki kulturowe i religijne - symbolika religijna świątyń", "Monografie Bieszczadzkie", 15, 2014, s. 219/