Żydzi w dobie rozbiorów

[Furiusz]

P. Fijałkowski, Żydzi sochaczewscy, Sochaczew 1989 s. 17 podaje, że na 1793 rok na 1152 mieszkańców Sochaczewa aż 997 stanowili Żydzi i proporcjonalnie dominowali w życiu gospodarczym miasta choć ich dług względem kasy miejskiej wynosił 300 guldenów polskich.

Jednak już w 1800 na 1706 mieszkańców Żydzi to 1263 czyli procentowy spadek znaczenia. W 1897 na 5763 ludzi w Sochaczewie już tylko 65% czyli 3776 stanowili Żydzi by w 1921 udział ludności żydowskiej w strukturze populacji miasta wynieść miał już tylko 47% i dalej spadał. Wtedy też daje się zauważyć wahnięcie w proporcjonalności ich udziału w handlu i rzemiośle - w 1884 na 132 sklepy w Sochaczewie jedynie 4 nie należały do Żydów.

Coś na pewno pisano na temat Żydów pod rozbiorami. Co wiadomo?

[secesjonista]

Pierwsza fala spadku populacji w tym mieście mogła być związana z poczynaniami władz pruskich kwestia: Betteljuden, konsensów małżeńskich czy General-Judenreglament. Innymi czynnikiem mogły być zmiany w kierunku handlu.

[Furiusz]

Bardzo możliwe jednak szybko Sochaczew znalazł się pod panowaniem rosyjskim bo już po okresie napoleońskim. Na pewno nie pomógł też pożar miasta w 1808 roku.

[secesjonista]

To zależy jak patrzeć; pewne rugi to rok 1793, potem mamy zawieruchę wojenną, Księstwo też miało regulacje nieco anty-żydowskie.

No i wchodzi w grę: koncentracja.

[jancet]

No ale - wg danych przytoczonych przez Furiusza, liczba ludności żydowskiej w Sochaczewie wynosiła:

w 1793 roku - 997;

w 1800 roku - 1263;

w 1897 roku - 3776.

Nie dostrzegam tu jakiegokolwiek spadku populacji, a w latach 1793-1800 mamy wręcz nadzwyczajny jej wzrost w tempie 3,5% rocznie (z roczną kapitalizacją odsetek ). Licząc od roku 1793 do 1897 średni przyrost liczebności ludności żydowskiej wynosił 1,3% rocznie, co też jest niezłym wynikiem.

Przyczyn procentowego spadku udziału Żydów należy szukać w napływie ludności chrześcijańskiej do Sochaczewa, a nie w kryzysie ludności żydowskiej.

[Furiusz]

Owszem masz rację, pytania które mnie interesują to

- co sprawiło, że chrześcijanie do miasta przybywali a proporcjonalnie ludność żydowskiego pochodzenia już nie?

- jak sytuacja wyglądała w innych ośrodkach?

[secesjonista]

Liczba ludności żydowskiej w wybranych miastach Królestwa:

(1856/7; 1862; 1897)

Warszawa 40 922; 42 639; 219 141

Łódź 2 886; 5 633; 98 677

Lublin -; 5 633; 98 677

Częstochowa -; 3 360; 11 980

Radom -; 2 724; 11 277

Będzin 2 440; -; 10839

Tomaszów 1 879; -; 9 386

Kielce 101 (d. z 1852r); 974 (d. z 1873 r.); 6 399

"... południowo-zachodnia część Królestwa obejmowała w r. 1870 nieco więcej, niż połowę ludności żydowskiej całego Królestwa (53,3%), w roku zaś 1897 już blisko dwie trzecie (63,7%). Relatywnie stracił północny wschód Królestwa w tym czasie 10,5% ludności żydowskiej na rzecz południowego zachodu, podczas gdy u całej ludności wyraża się to przesunięcie odsetkiem 5,3%. Tak tedy migracja Żydów z północnego wschodu dopołudniowego zachodu Królestwa była w okresie 1870-1900 relatywnie biorąc prawie dwa razy intensywniejszą, niż migracja ogólna. Tem się też w znacznej mierze tłumaczy niepomierny wzrost skupień żydowskich w miastach po lewej stronie Wisły...".

/I. Schiper "Dzieje handlu żydowskiego na ziemiach polskich", Warszawa 1937, s. 493/

Podobne tendencje migracyjne występowały we wcześniejszych latach, w guberniach północno-wschodnich odsetek Żydów w 1843 r. to 61,8%, gdy 1870 r. to było - 46,8%; w guberniach południowo-zachodnich, odpowiednio: 38,2% i 53.2%. Jednocześnie rośnie liczba Żydów w Królestwie, w okresie 1840-1865 aż o 51,4%, podczas gdy ogół ludności odnotował wówczas wzrost na poziomie 18,9%. Drugą tendencją było przechodzenie Żydów do większych miast, zarówno z mniejszych ośrodków miejskich jak i z terenów wiejskich (w związku z co i rusz wznawianymi rugami).

[Furiusz]

Dla Żychlina wygląda to tak:

1789/1790 na ok 460 mieszkańców ok 210 (45.7%) to Żydzi

1800 na 733 mieszkańców 389 to Żydzi czyli 53%

1845 na 1533 mieszkańców 991 to Żydzi czyli 64.6%

1865 na 2480 mieszkańców Żydzi to 1693 osoby czyli 68.3%

1905 na 3949 mieszkańców 2445 to Żydzi czyli 61.9%

1921 na 7098 mieszkańców 2701 to Żydzi czyli 38%

za: B. Popławski, Żydzi - współmieszkańcy Żychlina, "Studia i materiały z dziejów Kutna i powiatu" t.2 (2012) s.61

[secesjonista]

Co do miast, Zenon Guldon przeprowadzając rozbiór krytyczny spisów z XVIII wieku szacuje:

"W 1799 roku w 19 miastach podlaskich mieszkało 10 035 Żydów, a więc znacznie więcej aniżeli we wszystkich ośrodkach gmin żydowskich województwa podlaskiego w 1790 roku. W świetle spisu pruskiego Żydzi stanowili 35,8% ogółu ludności miejskiej (tab. 4). Tak wysoki odsetek ludności żydowskiej jest wyjątkowy w skali całej Korony. Na terenie Wielkopolski i wschodnich Kujaw (kamera poznańska i kaliska) Żydzi stanowili nieco ponad piątą część ludności miejskiej. Jedynie w zajętej przez Prusy w wyniku drugiego rozbioru części Mazowsza i w ziemi dobrzyńskiej (kamera warszawska) Żydzi stanowili 33,9% ludności miejskiej. Był to, podobnie jak Podlasie, teren słabo zurbanizowany. Znacznie niższy odsetek Żydów stwierdzić można w województwach krakowskim (14,9%ogółu ludności miejskiej) i sandomierskim (23,3%). Wysoki, sięgający prawie 33% odsetek Żydów wśród ludności miejskiej występuje natomiast w województwie lubelskim (tab. 5). Jak się wydaje, czynnikiem wpływającym na wysoki odsetek starozakonnych wśród ludności miejskiej na Podlasiu, poza słabą urbanizacją tego terenu, był brak zamkniętych dla osadnictwa żydowskiego miast kościelnych".

/tegoż, "Ludność żydowska w miastach województwa podlaskiego w końcu XVIII wieku", "Studia Podlaski", 2, 1989/

[secesjonista]

Dnia 9.10.2015 o 10:22, Furiusz napisał:

W 1897 na 5763 ludzi w Sochaczewie już tylko 65% czyli 3776 stanowili Żydzi by w 1921 udział ludności żydowskiej w strukturze populacji miasta wynieść miał już tylko 47% i dalej spadał.

 

A ja znalazłem nieco inne dane, Wojciech Szymanowski podaje dla 1859 r. - 2936 Żydów (76%), wedle innych danych w tym roku było to - 3123 Żydów (79%). W 1864 r. - 3552 Żydów (81,5%). Wedle spisu z 1897 r. Sochaczew zamieszkiwało 6038 osób w tym 3793 Żydów.

Ale już wedle spisu z 1909 r. Żydzi w tym mieście stanowili 71% ogółu (miało być ich 4746).

/za: B. Jagiełło "Z dziejów osadnictwa żydowskiego na Mazowszu Zachodnim (do 1914 r.)", "Rocznik Żyrardowski", T. IX, 2011/