Żydzi w armiach koronnej i litewskiej

[Kadrinazi]

Tak mi właśnie przyszło do głowy - czy znacie przypadki, gdy Żydzi stawali w ramach wojsk koronnych czy litewskich w XVII wieku? Oczywiście zdarzało się, że mieszkający w miastach mogli brać w obronie swoich domów, byli także obciążeni często i gęsto podatkami na cele wojskowe. Jednak mnie ciekawi kwestia ich występowania w (mniej lub więcej) regularnej armii? Na blogu wspomniałem kiedyś o chorągwi Żydów wileńskich, wystawionej w 1654 roku:

http://kadrinazi.blogspot.com/2011/03/130-zydow-ochotszych.html

pytanie jednak, czy to tylko wyjątek od reguły czy też tego typu przypadki zdarzał się częściej?

[Smardz]

Kurcze. Gdzie ty pracujesz że masz czas i możliwość się takimi rzeczami zajmować ?

[amon]

Na blogu wspomniałem kiedyś o chorągwi Żydów wileńskich, wystawionej w 1654 roku:

http://kadrinazi.blogspot.com/2011/03/130-zydow-ochotszych.html

pytanie jednak, czy to tylko wyjątek od reguły czy też tego typu przypadki zdarzał się częściej?

Możemy mówić o wyjątku. Obowiązki "militarne" jakie spoczywały na barkach ludności żydowskiej ustalały min. sejmiki danego regionu. Wobec czego nakładano na Żydów nadzwyczajne podatki wojenne, nakazywano dostarczenie ściśle określonej ilości prochu i ołowiu. Zdarzało się też że Żydzi mieli wystawić na daną wyprawę jakąś liczbę żołnierzy, jednak chętnie zamieniano ten obowiązek na opłatę w brzęczącej monecie.

Obowiązkiem gmin żydowskich była też obrona wyznaczonego odcinka murów. Nie znam jednak konkretnych przykładów.

Podczas powstania Chmielnickiego grupa 500 Żydów dołączyła do oddziału Jeremiego Wiśniowieckiego, trudno orzec czy wspierali go czynnie, raczej chodziło tu o ochronę przed pogromem

"On to (Wiśniowiecki) wyruszył ze swym ludem w kierunku ku Litwie, a z nim około 500 obywateli (Żydów), a każdy z żoną i dziećmi. I niósł ich na skrzydłach orlich, aż ich przyprowadził, dokąd chcieli. Gdy im groziło niebezpieczeństwo z tyłu, kazał im iść przed sobą, a gdy groziło z przodu, wówczas maszerował przed nimi, jako tarcza i puklerz, a oni za nim kładli się obozem''

Co prawda żydowski kronikarz, Natan Hannower, nic nie wspomina o uzbrojonych współziomkach, ale sytuacja jest dosyć ciekawa.

[Kadrinazi]

@Smardz - w banku

@Amon - też wydaje mi się, że Żydzi wileńscy to wyjątek, zapewne bardziej wynikający z ogólnej sytuacji i braku odpowiednich kandydatów do zaciągu. Faktycznie w źródłach bardzo często pojawia się motyw 'brzęczącej monety', wszelkiej maści podatków nakładanych na ludność żydowską (i nie tylko - dostawało się w ten sposób także Ormianom czy Szkotom) w potrzebie wojennej.

[amon]

Żydzi do wojaczki się nie garnęli, wynikało to z tradycji i obowiązujących ich praw zewnętrznych, jednak podatki na nich nałożone pomagały w uzbrojeniu różnych oddziałów. Znana jest sytuacja kiedy to pod Zborowem 17 sierpnia 1649, 40 tys. talarów zapłaconych Islamowi III Girejowi, pochodziło z 20 poborów pogłównego żydowskiego. Tak to Żydzi Rzeczpospolitą ratowali

[Kadrinazi]

17 maja 1657 roku, kiedy kapitulował Brześć Litewski, siły obrońców poddających się koalicjantom to 2300 krzepkich żołnierzy, 1000 miejskiej milicji i żydowskich nieregularnych - to ostatnie zapewne określa żydowską milicję, jako że w litewskich miastach Żydzi mieli prawo do posiadania broni i tworzenia oddziałów milicji miejskiej.

[lucyna beata]

Tradycja głosi, że synagoga w Lesku powstała w XVII w. miała być częścią obwałowań miejskich, Żydzi mieli obowiązek obrony części fortyfikacji miejskich.

PS.

Nie tylko tradycja, zachowały się wzmianki np. z 1602 r. :"każdy mieszczanin, Polak, Rusin, Żyd powinien mieć parę rusznic, kopę kul i dwa funty prochu pod winą 2 złotych, do tego parę oręża, a okazja ma być dwa razy do roku na święto św.Stanisława". Okazja to nic innego jak sprawdzanie stanu uzbrojenia.

Edytowane 20 Październik 2011 przez lucyna beata

[secesjonista]

O aktywności wojskowej i świadczeniach na rzecz obronności Żydów w Polsce przedrozbiorowej pisali:

Ph. Bloch "Jüdische Kombattanten in polnischen Heere", "historische Monatsblätter für die Provinz Posen", R. I, 1900, nr. 2

J.D. Kandel "Żydzi w wojsku polskim", "Tygodnik Ilustrowany" 1911, nr 28

M. Bałaban "Do dziejów inżynierii wojskowej w Polsce", w: "Z historii Żydów w Polsce. Szkice i studia" Warszawa 1920

tenże "Żydzi z bronią w ręku. Rozważania historyczne na marginesie żywota Berka Joselewicza", w: "Księga pamiątkowa (album) ku czci Berka Joselewicza pułkownika wojsk polskich w 125-letnią rocznicę Jego śmierci (1809-1934)" red. M. Bałaban

J. Schall "Udział Żydów w obronie Polski przedrozbiorowej", w: "Żydzi-bojownicy o niepodległość. Ilustrowana monografia w opracowaniu zbiorowym" red. N. Getter, J. Schall, Z. Schipper

M. Mieses "Bojowa tężyzna Żydów", w: "Almanach Żydowski", Lwów 1939

tenże "Udział Żydów w wojnach Polski przedrozbiorowej" Warszawa 1939.

Z tym, że dwóch ostatnich autorów nie uznaje się za zbyt 'sumiennych", zwłaszcza Miesesa - za to zebrał on bardzo bogaty materiał.

K. Kahn wspomina, że już od drugiej połowy XVII w. zaczęto wymagać od Żydów wyprawiania piechurów w razie pospolitego ruszenia lub wyprawa zastępczych ("Pospolite ruszenie wedle uchwał sejmikowych ruskich od XVI do XVIII wieku", "Pamiętnik historyczno-Prawny", t. VI,z. 4, Lwów 1928).

Możemy mówić o wyjątku. Obowiązki "militarne" jakie spoczywały na barkach ludności żydowskiej ustalały min. sejmiki danego regionu. Wobec czego nakładano na Żydów nadzwyczajne podatki wojenne, nakazywano dostarczenie ściśle określonej ilości prochu i ołowiu.

(...)

Jeśli chodzi o proch itp. to zasadniczo rozpoczęło się to w połowie XVII w. a związane było z gwałtownym spadkiem wartości pieniądza, wcześniej Żydzi płacili a to było obracane na proch czy ołów itp.

Uniwersał konfederacji tyszowieckiej z 31 XII 1655 r. nadmieniał by od Żydów (jak i mieszczan) część podatku odbierać w postaci prochu strzelniczego i ołowiu:

"A iż w wojsku siła na armacie należy tedy z województwa każdego tyle powinno być działek z kulami ile ziem albo też powiatów województwo ma, a prochu i ołowiu, tak z miast królewskich, jako duchownych i szlacheckich"

"Który proch i ołów żydzi wybrać i oddać powinni i przysiąc, jako tyle funtów prochu i ołowiu oddali, ile osób wszystkich żydowskich w tem województwie mają"

/"Jakuba Michałowskiego wojskiego lubelskiego a później kasztelana bieckiego księga pamiętnicza z dawnego rękopisma, będącego własnością Ludwika hr. Morsztyna, wydana staraniem i nakładem Towarzystwa naukowego krakowskiego", Kraków 1864, s. 795/

Podobnie za najazdu Jerzego II Rakoczego, szlachta zebrana w styczniu 1657 r. w Sądowej Wiszni zażądała od Żydów ziemi przemyskiej, aby niezwłocznie przekazali na cele wojenne 600 zł gotówka "prochami zaś i ołowiem 400 bez uciążania jednak Żydów przemyskich"

/"Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczypospolitej Polskiej z Archiwum tzw. Bernardyńskiego we Lwowie",Lwów 1911, t. XXIV, s. 122, nr 78/

(...)

Obowiązkiem gmin żydowskich była też obrona wyznaczonego odcinka murów. Nie znam jednak konkretnych przykładów.

(...)

W 1590 r. szlachta czerwonoruska wzięła w obronę Żydów lwowskich przed chrześcijańską konkurencją, zaznaczając w instrukcjach poselskich na sejm, jako że Żydzi:

"wały sprawują i do miejskiej obrony równo z drugimi mieszczanami pociągają"

/tamże: t. XX, s. 90-91/

[Kadrinazi]

Ciekawa jest ta kwestia stawiania piechoty w pospolitym ruszeniu, muszę pogrzebać coś w tym kierunku.

[secesjonista]

Od razu powiem, że zawartości tych pozycji nie znam, wpadły one jeno przy lekturach o zobowiązaniach podatkowych, a że zdały mi się pasujące do tematu, to je tu podałem.

[secesjonista]

Projekt nałożenia na Żydów obowiązku wystawienia żołnierza sięga lat sześćdziesiątych XVI w., na sejmie wileńskim z roku 1563 panowie litewscy zwrócili się do króla, by Żydzi, zarówno z dóbr królewskich, duchownych, jak i szlacheckich wystawiali:

"ludzi pieszych dwa tysiące (...) a strzelców jeszcze więcej przyczyniali".

/za: T. Zackiewicz "Skutki zróżnicowania etnicznego armii Rzeczypospolitej w czasach Stefana Batorego", w: "Nad społeczeństwem staropolskim. Kultura - Instytucje - Gospodarka w XVI-XVIII stuleciu" red. K. Łopatecki, W. Walczak, Białystok 2007, s. 222/

[secesjonista]

Z literatury:

M. Horn "Powinności wojenne Żydów w Rzeczypospolitej w XVI i XVII wieku".

[secesjonista]

Można dodać, że Horn posiłkował się ciekawym tekstem z epoki, to praca Meira (Majera) ben Samuela ze Szczebrzeszyna, zapisana w języku hebrajskim, zatytułowana: "Cok Haitim" (Ucisk Czasów), a która miała być wydana w Krakowie już w 1650 roku.