Muszkiet w XVI i XVII wieku

[secesjonista]

Wiele słów o tej broni padło, atoli nie ma całościowego tematu temu poświęconego.

... Wiem, że Kadrinazi i Harry wpadną tu i zrobią ze mną porządek, ale może skromnie zacznę.

Ewolucja broni od ręcznej hakownicy, z zamkiem lontowym,...

Nazwa jak zwykle niknie w pomrokach dziejów.

Wiadomym jest, że nie od muszki (musca) bo to nie był wyróżnik muszkietu.

Wydaje się, że nazwa swe pochodzenie bierze z terenów Włoch i krajów sąsiednich. Moschetto to krogulec do łowów, a w XV wieku zwano tak krótkie strzały, czy wyrzutnie.

U Diego Uffano nazwa występuje przy oznaczeniu kalibru dział:

mosqueton, mosquet, arquebus.

/Rigutini-Bulle "Nuovo dizionario italiano-tedesco, Diego Uffano "Artillerie c'est a dire vraye instruction de l'artillerie/

Z terminem musceten spotykamy się w inwentarzu niemieckim z ok. 1587 roku.

/Essenwein "Quellen zur Gschichte der Feurwaffen, fascimilierte Nachbildungen alter Originalzeichnungen, Miniaturen, Holzchnitten und Kupferstiche, nebst Aufnahmen alter Originalwaffen und Modelle/

A Józef Jakubowski już w XVIII wieku pisze o muszkiecie:

"strzelba podobna do piechotnej broni, ale większa, używająca się z wałów"

/J. Jakubowski "Nauka artyleryi"/

Na ile muszkiet w połowie XVI wieku zaczął odbiegać od hakownicy?

Raczej nie należy przyjmować za pierwsze, szersze wprowadzenie muszkietu działań François de Vielleville z 1554 roku.

/Meréchal de Vielleville "Mémoires... par Carloix" wyd. P. Griffe/

Pierwsze tego czasu muszkiety francuskie z zamkiem lontowym mają kaliber lufy 17 mmm, czyli wagomiar 2 łuty, z donośnością około 400 metrów.

/Genéral Weygand de l'Academie Française "Histoire de l'armée française"/

Ciekaw też jestem kiedy zaczyna pojawiać się wcięcie na wielki palec?

Na ile na korzystanie i rozwój muszkietów wpłynęły poczynania księcia Alby we Flandrii i ordonans z 4 lutego 1599 roku Maurycego Orańskiego, mówiący o ujednoliceniu wagomiaru muszkietów.

Z funta żelaza miano odlewać 10 kul, wagomiar 3,2 łuta, podobnie jak w muszkiecie hiszpańskim.

Na ile różniły się włoskie muszkiety początków XVII wieku od tych niemieckich (choćby manufaktura w Suhl)?

Zapraszam do bardziej treściwej (niż moje zarysy) dyskusji w tym temacie.

[harry]

Temat ciekawy i trudny, bo nie tylko nazwa niknie w pomrokach dziejów.

Zdaje się, że faktycznie nazwa może pochodzić od Moschetto. Nazywanie typów dział od ptaków i zwierząt, tak istniejących jak mitycznych było powszechne. Tak jak na przykład "Falcon" czy "Falconet". Wszak i w Polsce zdarzało się nazywać działa Krogulcem. Czy pierwotnie muszkiet był działem? O ile wierzyć kapitanowi Meyerowi (Archiv fur Offiziere der koeniglisch preussischen Artillerie, 1838), to Karol VIII, podczas swojej wyprawy włoskiej, ciągnął ze sobą Bombardy, oraz działa pomniejsze (Bastardgeschutzen) w tym duże muszkiety, ale żadnej broni ręcznej. W tym układzie, u zarania XVI w, Moschetto był by działem, tylko o mniejszym kalibrze. Podobnego zdania jest J. Schön (Geschichte der Handfeuerwaffen, 1858), który pisze, że: "według niektórych źródeł, pierwotnie było to działo, o lufie długości 13 kalibrów, o wadze centnara i 50 funtów, ładowane kulami żelaznymi 9 łutowymi, lub ołowianymi 13 łutowymi, o zasięgu strzału bezpośredniego do 185 kroków". Hm, zaiste ciekawe, bo muszkiet wkracza na arenę dziejów jako broń ręczna! Pierwsze zastosowanie muszkietów, jako broni ręcznej, przypisuje się Hiszpanom, którzy mieli do tego celu używać "pomniejszonych podwójnych hakownic (Doppelhacken) ", zwanych przez Francuzów hacquebutte a croc. Du Bellay (1521) pisał "Mais sous Francis I, les Espagnols adopterent de nouvelles armes ä feu ou plutöt modifierent une arme dejä connue qui ne manqua pas de produire de grands effets".

Czym więc wczesny muszkiet różnił się od hakownicy? Musiał być od niej większy, skoro marszałek de Vieilleville wybierał do noszenia muszkietów największych i najsilniejszych ludzi, a Maurycy Orański w roku 1598, ustala, że do hakownicy 20 kul, a do muszkietu 10 kul będzie odlewanych z funta. J. Schön (Geschichte.....

Edytowane 18 Październik 2010 przez harry

[Tee-eR]

W kwestii nazewnictwa muszkietów i innej ręcznej broni palnej od wczesnych form do XVII wieku polecam artykuł pani Stefańskiej w muzealnictwie wojskowym. niestety nie pamiętam tomu, ale sprawdzę.

[secesjonista]

Muzealnictwo Wojskowe tom 4 1989 rok.

Zofia Stefańska "Arkebuz, hakownica i muszkiet. Artykuł dyskusyjny"

Edytowane 28 Listopad 2010 przez secesjonista

[harry]

No cóż, nie znam artykułu p. Stefańskiej (poza pewnymi fragmentami, które się pojawiają tam i ówdzie), więc nie będę się mądrzył.

Wiliam Guthrie w: Battles of the Thirty Years War: from White Mountain to Nordlingen [2002] proponuje następującą systematykę broni ręcznej w XVII w:

Podwójny muszkiet (Hiszpański), kaliber 8 [kuli z funta], długość 65 [cali]

Muszkiet standardowy (Holenderski), kaliber 10-12, długość 55

Półmuszkiet, kaliber 14-15, długość 48

Caliver, kaliber 16, długość 45

Arkebuz, kaliber 20-24, długość 35-40

Co do Caliver top nie wiem czy istnieje polski odpowiednik, zdaje się, że to czysto angielski wynalazek.

[Kadrinazi]

Oj do Guthriego to bym podchodził z dystansem, bo też czasami takie farmazony prawił że aż strach...

Caliver jest zbliżony do szwedzkiego bössor, luźny polski odpowiednik to rusznica (taka jakiej używała piechota polska)

[harry]

Acz przecież się nie upieram, że jest to jedyna słuszna i niepodważalna terminologia, stwierdzam tylko że rzeczony Guthrie taką zaproponował, a wydaje mi się całkiem odpowiednia. Cały problem z terminologią polega na tym, że my koniecznie próbujemy coś usystematyzować, a współcześni wcale nie mieli zamiarów nam tego ułatwiać. Wystarczy spojrzeć na wpis na Twoim blogu, gdzie wymieniasz broń pozostałą po śp. księciu Januszu.

[Kadrinazi]

Oczywiście, to jak jak z ową nieszczęsną rajtarią o której tyle piszę - dla współczesnych nie było z tym problemu, wrzucali wszystko do jednego wora, tylko my teraz koniecznie próbujemy wprowadzić jakieś dokładne podziały

[maxgall]

Podwójny muszkiet (Hiszpański), kaliber 8 [kuli z funta], długość 65 [cali]

Muszkiet standardowy (Holenderski), kaliber 10-12, długość 55

Półmuszkiet, kaliber 14-15, długość 48

Caliver, kaliber 16, długość 45

Arkebuz, kaliber 20-24, długość 35-40

Rozumiem że jako długość podano długość lufy?

Czy masz może informacje jak to się przekładało na kaliber w milimetrach?

pozdr

[harry]

Kaliber kuli to się da od biedy wyliczyć, ale kaliber lufy to już kosmos. Widziałem kiedyś pomiary Scharnhorsta dla fuzji z XVIII w, co egzemplarz to inna lufa!

[secesjonista]

No cóż, nie znam artykułu p. Stefańskiej (poza pewnymi fragmentami, które się pojawiają tam i ówdzie), więc nie będę się mądrzył.

Wiliam Guthrie w: Battles of the Thirty Years War: from White Mountain to Nordlingen [2002] proponuje następującą systematykę broni ręcznej w XVII w:

Podwójny muszkiet (Hiszpański), kaliber 8 [kuli z funta], długość 65 [cali]

Muszkiet standardowy (Holenderski), kaliber 10-12, długość 55

Półmuszkiet, kaliber 14-15, długość 48

Caliver, kaliber 16, długość 45

Arkebuz, kaliber 20-24, długość 35-40

Co do Caliver top nie wiem czy istnieje polski odpowiednik, zdaje się, że to czysto angielski wynalazek.

Sir Roger Williams w swym Dyskursie zanotował:

"Calivers may say they will discharge two shot for one (of e musket) but cannot denie but that one Musket doth more hurt than two Calivers shot, farre or nere and better cheape, althought the Musket spend a pound of powder in 8 or 12 shoot, yet considering the wages and expanses of two to one, the Musket is better cheape and farre more serviceable"

/"Briefe discourse on warre"/

Czyli taki caliver zużywał dwa razy mniej prochu niż muszkiet, zaś stosunek ilości strzałów jest jak 2:1.

Stąd wyjaśnienie Kadrinaziego jak zwykle utrafione, wystarczy skonfrontować z wypowiedzią hetmana Tarnowskiego:

"między naszymi pieszymi niewiele zbroi, pieszy naszy błahą strzelbę mają, bo arkeboz mało, tylko podłe rucznice"

i

"Bo ku bitwie dawają każdemu pieszemu, jeśli do rucznicy tedy funt prochu, jeśli do arkebuzy, do której dwa razy tyle prochu wyjdzie"

ad maxgall:

Czy masz może informacje jak to się przekładało na kaliber w milimetrach?

Weygand opisując muszkiety francuskie z końca XVI wieku podaje kaliber lufy 17 mmm (wagomiar 2 łuty).

To co wprowadził w 1567 r. książę Alba w trakcie kampanii flandryjskiej to:

Waga 9 kg (22 libras) wraz z forkietem

kule kalibru 19-22 mmm wagomiaru 1,5 do 2 uncji (= 3-4 łuty).

W 1599 roku ordonansem z czwartego lutego Maurycy Orański wprowadził ujednolicenie wagomiaru muszkietów: z funta żelaza miało być odlane 10 kul (czyli wagomiar 3,2 łuta).

Klasyczne muszkiety w Niemczech z XVII (choćby manufaktura w Suhl):

długość całkowita 153-159,6 cm

długość lufy 115-120,5 cm

kaliber lufy 18,3-18,6 mm

wagomiar około 1,5 łuta

Waga około 13 f. 29 ł. (6,2-6,5 kg)

[harry]

No to teraz robi się ciekawie!

Na początek dwie opinie z XVI w.

Edmund York, człowiek który miał zreformować milicje londyńską w obliczu zagrożenia hiszpańską inwazją pisze:

Before the battle of Mountgunter the princes of the religion caused several thousand harquebuses to be made all of one calibre which was called "harquebuse du calibre de Monsieur le Prince" so I think some man not understanding French brought hither the name of the height of the bullet of the piece which word calibre is yet continued with our good canoniers.

Sir John Smith w swoim Confutation of Capt Berwick tak wyjaśnia słowo caliver:

It is supposed by many that the weapon called a caliver is another thing than a harquebuse whereas in troth it is not but only a harquebuse savinge that it is of greater circuite or bullet than the other is of

Dla obu zatem caliver jest rodzajem arkebuza, co nie jest niczym dziwnym, skoro oba służyły do strzałów 'z ręki' bez forkietu; z tym, że pierwszy twierdzi, że to arkebuzy o określonym kalibrze (jak rozumiem w opozycji do 'zwykłych' arkebuzów, których kaliber był nieokreślony), a drugi iż to arkebuz o większej średnicy kuli/lufy.

Tymczasem dla Tarnowskiego, rusznica, jest bronią pośledniejszą i o mniejszym kalibrze niż arkebuz. Czy zatem rzeczywiście polska rusznica to angielski caliver, czy może polski arkebuz to angielski caliver, a polska rusznica to angielski arkebuz?

Kaliber w milimetrach. Nie trudząc się wyliczeniami, znalazłem taką oto tabelkę w sieci. Są to wymiary współczesne (dla ołowiu), ale jako, że we wzorze mamy pierwiastek 3 stopnia, różnice w mm będą niewielkie nawet przy różnej wadze [w kg] funta.

12,7 mm kaliber 50

15,6 mm kaliber 20

16,8 mm kaliber 16

18,5 mm kaliber 12

19,7 mm kaliber 10

[secesjonista]

Czy zatem rzeczywiście polska rusznica to angielski caliver, czy może polski arkebuz to angielski caliver, a polska rusznica to angielski arkebuz?

Przecież wiesz jak zawiła jest sprawa z nazewnictwem broni zwłaszcza pomiędzy bronioznawczymi z terenów Niemiec a Francji, czy Anglii.

Faktem jest, że caliver zużywał mniej prochu, co ktoś rozumiał pod pojęciem arkebuza, w danym czasie i danym kraju - to materiał na doktorat.

A z jakiego okresu (rok) pochodzą relacje obu panów i jakiego się tyczą?

Edytowane 29 Listopad 2010 przez secesjonista

[harry]

Rules for the better Defence of the City of London, zostały napisane przez York'a w 1588, ale sytuacja odnosi się do 1569 i bitwy pod Moncontour, Smith to też czasy elżbietańskie, ale nie mam dokładniejszych danych.

Faktem jest, że caliver zużywał mniej prochu, co ktoś rozumiał pod pojęciem arkebuza, w danym czasie i danym kraju - to materiał na doktorat

Caliver zużywał mniej prochu niż muszkiet, bo miał mniejszy kaliber, według cytowanego Tarnowskiego [1558, czyli zanim te słowo wg. Yorka weszło do angielskiego!] rusznica zużywała mniej prochu niż arkebuz. Stąd moje wątpliwości, czy faktycznie można zakładać, że caliver to będzie odpowiednik polskiej rusznicy, skoro w nomenklaturze angielskiej caliver to coś pomiędzy muszkietem a arkebuzem. Może lepiej przyznać, że caliver to coś co się pojawiło w Anglii i koniec na tym. Angielsko - francuski słownik z XVII wieku angielskie caliver tłumaczy jako francuskie arquebuse

[Tee-eR]

do calivera przyrównywałbym to co u nas nazywano petrynałem