Opis komunistycznego plakatu

[marcin ocu]

Witam, jeśli ktoś mógłbym mi pomóc w opisaniu plakatu który znajduje się poniżej to będę bardzo wdzięczny.

[Qrosava]

A z jakim wydarzeniem kojarzy Ci się nawoływanie Głosuj 3 razy "Tak"!?

Tak na chłopski rozum: plakat przedstawia kapitalistę - opasłego wyzyskiwacza siedzącego/żerującego na ciężko pracującym przedstawicielu klasy robotniczej.

Q

[Andreas]

Znam to. Wyjaśnienie plakatu masz w podręczniku.

[Qrosava]

Może Ci się przyda, a jak nie to i tak warto przeczytać:

W 1944 r., w ślad za ustępującymi Niemcami, na terytorium Rzeczypospolitej wkroczyła armia

sowiecka. Tym samym weszły w fazę realizacji plany stworzenia na ziemiach polskich ośrodka władzy

politycznie i ideologicznie zależnego od Moskwy. Stalin i jego polscy pomocnicy doskonale zdawali sobie

sprawę, że instalowana w Polsce „władza ludowa” nie może w nieskończoność opierać się wyłącznie

na obcych bagnetach. Konieczna była budowa „demokratycznego” Wojska Polskiego i „ludowego” apa-

ratu represji. Ważniejsza jeszcze była walka o przekonanie przynajmniej części Polaków do – obcych im

dotychczas – haseł i ideałów, jakie wpisała na swoje sztandary nowa władza.

W tym celu powołano Resort Informacji i Propagandy. Dekret PKWN z 7 września 1944 r. poddawał

kompetencji tej instytucji sprawy „prasy codziennej i periodycznej, sprawy agencji prasowych, informa-

cyjnych i telegraficznych, sprawy produkcji filmowej i kinematografii, sprawy wydawnictw informacyjnych

i propagandowych oraz sprawy propagandy masowej w kraju i propagandy za granicą”. Pierwszym

kandydatem do objęcia kierownictwa resortu był znany teoretyk sztuki Leon Chwistek. Zmarł jednak przed

objęciem tej funkcji. Na jego miejsce mianowano Stefana Jędrychowskiego. Faktycznie władzę w resorcie

sprawował Stefan Matuszewski. Wśród organizatorów tej instytucji wyróżniali się poza nim: Jerzy Borejsza,

Aleksander Ford, Jan Mietkowski, Wilhelm Bilig i Janusz Mitkiewicz. Z początkiem 1945 r. Resort

Informacji i Propagandy przekształcono w Ministerstwo Informacji i Propagandy. Już oficjalnie kierował

nim Stefan Matuszewski, a od października 1946 r. Feliks Widy-Wirski. W połowie kwietnia 1947 r. MIiP

zostało zlikwidowane, a większość jego kompetencji przejęło Ministerstwo Kultury i Sztuki. Początkowo

stanowisko ministra sprawował Stefan Dybowski, ostatecznie zastąpiony przez głównego propagatora idei

komunistycznych w sztuce, Włodzimierza Sokorskiego.

Władza stopniowo przejmowała środki masowego przekazu, uniemożliwiając tym samym docieranie

do społeczeństwa „niesłusznych” poglądów. Jednocześnie rozpoczęto akcję propagandową, która

niebawem przerodziła się w bezpardonową indoktrynację.

Historia propagandy wizualnej z lat 1944–1956 daje się podzielić na kilka okresów odpowiadających

z grubsza kolejnym etapom wprowadzania

w Polsce sowieckich wzorów w polityce, gospodarce i kulturze.

Niewesoły krajobraz powojennej Polski niewiele miał wspólnego ze świetlaną wizją „ludowej ojczyzny”.

Próbowano zatem stworzyć świat pozorów, którego akceptacja ułatwiłaby najpierw legitymizację, a później

sprawowanie władzy. W dalszym etapie celem propagandy stała się „przebudowa człowieka”, to znaczy

wpojenie w Polaków przekonania o nieuchronnym światowym triumfie komunistycznego ustroju.

Oddziaływano na społeczeństwo za pomocą prasy, radia, filmu, poprzez organizację masowych

pochodów, wieców itd. Istotny element indoktrynacji stanowiła propaganda wizualna, jak twierdzą

teoretycy – o bardzo dużej skuteczności oddziaływania. W jej ramach można wyróżnić kilka form: ulotkę,

afisz, plakat, slogan, dekorację, transparent. Wszechobecne w krajobrazie Polski Ludowej, docierały

do każdego, bez względu na poglądy czy polityczne zainteresowania.

Pierwsze plakaty przyniosło ze sobą „ludowe” wojsko – można je zatem określić jako plakaty frontowe.

Nadrzędnym hasłem, jakie eksponowały, było oczywiście wyzwolenie kraju i rozprawa z okupantem

hitlerowskim. Projekty tych prac powstały jeszcze poza granicami kraju (W. Zakrzewski, Cześć Bohaterom

Warszawy, I. Witz Idziemy, M. Tomkiewicz, Bij Niemca).

Następny etap można by z grubsza określić jako czas „kształtowania się władzy ludowej”. Polityczno-

-propagandowy język plakatu staje się wyjątkowo agresywny. Można go określić jako język walki,

nienawiści do wroga klasowego i politycznego. Piętnuje się: „reakcję”, „faszystów”, „prowokatorów”,

„politycznych zdrajców”, a więc wszystkich, którzy pozostają w niezgodzie z polityczną wizją komunistów

(T. Trepkowski, Zgnieciemy szkodników, W. Zakrzewski, Olbrzym i zapluty karzeł reakcji, N.N., Tęp

bandytów z NSZ). Jednocześnie widoczny jest wzmożony wysiłek propagandzistów, aby przekonać

do słusznej polityki władzy. Przy okazji referendum z czerwca 1946 r. wydano masę plakatów. Nakłady

poszczególnych tytułów sięgały 150–200 tys. egzemplarzy (N.N., Głosuj trzy razy tak, O. Siemaszkowa,

E. Lipiński, M. Piotrowski, Trzeba stracić głowę aby głosować nie). Powstał wówczas schemat plakatu

politycznego opartego na kontrastowym przedstawianiu treści. Na wyeksponowane pytanie, np. Nie

chcesz powrotu kapitalistów?, odbiorca znajdował odpowiedź w sugestywnym rysunku (M. Berman,

J. Krajewski, Nie chcesz powrotu kapitalistów? Głosuj trzy razy tak). Podobny schemat wykorzystywano

bardzo często podczas następnej wielkiej akcji propagandowej związanej z wyborami do Sejmu

Ustawodawczego w styczniu 1947 r. (W. Zakrzewski, Nie chcesz wojny? Głosuj na listę Bloku Demokracji).

Innym sposobem przekonania do głosowania na komunistów było ukazywanie dotychczasowych

osiągnięć władzy (A. Bowbelski, Blok Demokratyczny to najmocniejszy słup graniczny).

W latach, które nastąpiły po całkowitej eliminacji politycznych konkurentów polskich komunistów,

język propagandy zbytnio się nie zmienił. Propaganda skupia teraz swą uwagę na potencjalnym

zagrożeniu wewnętrznym (W. Fangor, Strzeż tajemnicy służbowej, T. Trepkowski, Bądź czujny wobec wroga

narodu). Akcja propagandowa nasiliła się przy okazji kampanii wyborczych do Sejmu (L. Miankowski,

Pracą głosuj za Frontem Narodowym) i Rad Narodowych (S. Wielgus, Rady Narodowe władzą ludu dla

dobra ludu). Do grupy plakatów politycznych trzeba również zakwalifikować prace wydane z okazji

uchwalenia Konstytucji PRL (B. Kierzkowski, J. Pałka, [Konstytucja PRL]) oraz te gloryfikujące rolę partii –

najpierw PPR (M. Kościelniak, PPR walczy i zwycięża), a następnie PZPR (B. Bocianowski, Pod prze-

wodnictwem PZPR do nowych zwycięstw). Podobnie ma się rzecz z pracami ośmieszającymi PSL

(O. Siemaszkowa, E. Lipiński, M. Piotrowski, PSL Nieee...).

Odrębną grupę stanowią plakaty związane z akcją propagandową dotyczącą realizacji planów

gospodarczych powziętych przez władze komunistyczne: planu 3-letniego i 6-letniego (W. Zakrzewski,

Przez współzawodnictwo pracy do Polski silnej i bogatej; Naprzód! Do walki o plan 6-letni!). Twórcy,

oczywiście zgodnie z zaleceniem władz komunistycznych, propagowali w nich uprzemysłowienie

i przekształcenia socjalistyczne w gospodarce; nawoływali do współzawodnictwa i wzmożonego wysiłku

oraz wykonywania zobowiązań przed terminem; manifestowali dotychczasowe osiągnięcia.

Plakaty o tematyce rolniczej mieszczą się na pograniczu kategorii gospodarczej i politycznej. Z jednej

strony wzywają do intensyfikacji produkcji, postulują rzetelną pracę, propagują mechanizację

(W. Janiszewski, Damy Ojczyźnie więcej chleba). Jednocześnie wyśmiewają stosunki panujące na wsi,

nawołują do zniszczenia wiejskiej elity (tzw. kułactwa), przekonują do likwidacji prywatnych gospodarstw

rolnych tj. kolektywizacji (J. Karcz, T. Ulatowski, Z dostawą nie spieszy...; J. Kulikowski, Morga piasku

morga błota żyć pracować nie ochota...).

W tzw. Polsce lubelskiej pierwszą pracownię plakatu zorganizował we wrześniu 1944 r. właśnie

w Lublinie Włodzimierz Zakrzewski. Jego współpracownikami plastycznymi byli: Jan Kulikowski,

Mieczysław Tomkiewicz, Edyta Nacht, Jerzy Zaruba, Jerzy Cieślak. M. Szwach i K. Baraniecki byli

autorami tekstów. Ze względu na polowe warunki pracy, pierwsze plakaty wykonywano i powielano

ręcznie. Wskutek użycia nietrwałych szablonów prace ukazywały się w niewielkiej ilości egzemplarzy.

Z początkiem 1945 r. Pracownia Plakatów Propagandowych, nadal będąca w strukturach Głównego

Zarządu Polityczno-Wychowawczego Wojska Polskiego, przeniosła się do Łodzi. Zmieniły się warunki

pracy, pracownia została wyposażona w nowoczesne maszyny litograficzne, co umożliwiło zwiększenie

nakładów, nawet do 10 tys. egzemplarzy. Oprócz twórców przybyłych z Lublina pracownię zasilili nowi

projektanci: Tadeusz Trepkowski, Henryk Tomaszewski, Szymon Bojko i Paweł Świątkowski. Następnym

etapem stało się stworzenie w Warszawie w połowie roku 1945 Agencji Propagandy Artystycznej.

Zorganizowali ją: Mieczysław Berman, Adam Bowbelski i Edmund John, przy współpracy Mieczysława

Kościelniaka, Juliusza Krajewskiego, Mieczysława Teodorczyka, Ignacego Witza i wspomnianego

już Włodzimierza Zakrzewskiego.

Coraz większe zapotrzebowanie na środki propagandy wizualnej skutkowało utworzeniem central-

nego ośrodka zajmującego się produkcją i edycją plakatów. W 1950 r. powołano do życia Wydawnictwo

Artystyczne i Graficzne RSW „Ruch” pod nadzorem Ministerstwa Kultury i Sztuki. WAG kontynuowało

oczywiście polityczną linię władz, ale jednocześnie należy zaznaczyć, że podejmowane w jego ramach

działania, np. współpraca z najlepszymi grafikami starszego i młodego pokolenia czy organizacja

konkursów, przyczyniły się do stworzenia w okresie późniejszym polskiej szkoły plakatu.

Plakaty eksponowane na wystawie „Plakat i grafika w służbie propagandy komunistycznej” dobraliśmy

tak, aby uwypuklić związek pomiędzy tematami obecnymi w propagandzie a poszczególnymi etapami

„utrwalania władzy ludowej”. Prezentowany zbiór uzupełniają grafiki. Dodatkowo ilustrujemy go

zaangażowanymi tekstami poetyckimi pochodzącymi z interesującej nas epoki. Ta część wystawy

obrazuje, jak dalece władze komunistyczne ingerowały w sferę kultury i jak skutecznie udawało im się

narzucić – wybitnym często twórcom – „jedynie słuszną linię”. Oczywiście, nie należy uogólniać.

Poszczególni artyści uczestniczyli w propagowaniu nowych idei mniej lub bardziej aktywnie. Inni wyraźnie

opowiadali się przeciw, nawet za cenę emigracji wewnętrznej czy artystycznej marginalizacji.

Bardzo ważne były dla nas walory artystyczne eksponowanych prac. Wiele z nich to klasyczne

przykłady socrealizmu (realizmu socjalistycznego), odgórnie narzuconego porządku w sztuce i kulturze,

zgodnego z linią ideologii stalinowskiej. Działania mające na celu uzależnienie polskich twórców kultury

od tej „jedynie słusznej linii” nasiliły się w roku 1949, chociaż pierwsze symptomy propagowania w Polsce

tego typu czysto sowieckich wzorów można zaobserwować już wcześniej. W przemówieniu Bolesława

Bieruta z listopada 1947 r. znajdujemy fragment: „Wolny od przesądów działacz naukowy i kulturalny,

twórca czy wychowawca, musi zdać sobie przede wszystkim sprawę, że podstawowym źródłem jego

twórczości jest ciężka praca robotnika i chłopa, codzienny wysiłek ludu pracującego [...] obowiązkiem

twórcy [...] jest wczuć się w tętno pracy mas ludowych, w ich tęsknotę i potrzeby. [...] Musimy, tak

jak we wszystkich innych dziedzinach naszego życia, przejść do planowania w dziedzinach kultury i sztuki”.

W kompozycji socrealistycznej można dostrzec pewne dominujące cechy formalne. Najczęściej

stosowano żabią perspektywę, która nadawała postaciom cechy monumentalne. Wydobywano

na pierwszy plan bohaterów przedstawianych wydarzeń. Plakaty tego kierunku najczęściej przedstawiają

wystylizowanych murarzy, górników, rolników z „jasnym obliczem”, spoglądających w „świetlaną

przyszłość” socjalizmu, albo postacie z komunistycznego panteonu, „śmiało” wskazujące kierunek

socjalistycznych zmian. Dobór tematów podyktowany był kryterium ideologicznym, które w decydujący

sposób stanowiło o wartości dzieła. Jak twierdził Włodzimierz Sokorski, „Nie sama więc czytelność dzieła

decyduje o zwycięstwie sztuki naszej epoki. Decyduje jej zawartość ideologiczna i sugestywność

oddziaływania artystycznego”.

Monopol władzy w dziedzinie kultury nie pozostawiał wiele miejsca plastykom niechętnym

podporządkowaniu się narzuconym wartościom estetycznym i ideologicznym. Stąd stosunkowo niewielki

wycinek prezentowanych plakatów stanowią prace, które można zaliczyć do innych niż socrealizm

kierunków artystycznych. Nowocześniejsze nurty zaczęły powracać do polskiego plakatu dopiero

w ostatnich latach przedstawianego okresu, już po śmierci Stalina w 1953 r. Oczywiście początkowo

nie było mowy o zmianie prezentowanych treści ideowych. Twórcy szukali odmiany w indywidualnej

interpretacji i w użyciu różnych form plastycznych, w nawiązaniach do modernizmu i różnych kierunków

awangardy. Częściej posługiwali się symbolem i znakiem, metaforą i aluzją. Rodziła się polska szkoła

plakatu.[1]

[1]Jakub Izdebski, Plakat w służbie propagandy 1944-1956, (Biuletyn IPN, nr11/grudzień 2001, s.72-74)

*Tekst treścią nawiązujący do istoty wystawy „Plakat i grafika w służbie propagandy komunistycznej” zorganizowanej przez OBEP IPN Rzeszów w 2001 r.

Q