Piąte Imperium - mit sebastiański i jego krytyka

[secesjonista]

W innym temacie ("Irlandia - Zielona Wyspa") Bruno poszukiwał wspólnych elementów pomiędzy historią i sytuacją geopolityczną Polski a Irlandią. Może nie tak ścisłe, ale pewne paralele można spróbować przeprowadzić pomiędzy naszym narodem a portugalskim. Też mieli swego młodego "Warneńczyka" poległego w czasie krucjaty (z powtórzeniem legendy, że jednak nie zginął). A co istotniejsze, mieli też swój mit - narodu wybranego.

Najpierw mamy cud pod Ourique i pięć tarcz wręczonych Alfonsowi Henriquesowi, co zdeterminować miało cel stojący przed Portugalczykami. Z czasem, sakralny charakter wypraw przeciwko Maurom, został przeniesiony na wszelką ekspansję. Kolejne ważne wydarzenie to klęska pod Alcácer Quibir w Maroku (sierpień 1578 r.), gdzie śmierć poniósł portugalski władca Sebastião I (ściślej - jego ciała nie odnaleziono). Szybko powstała legenda mówiąca, że król nie zginął, przebywa gdzieś daleko (w jednej z wersji - na wyspie), a kiedy powróci, naród portugalski odzyska należną mu wielkość.

A skoro realne możliwości ekspansji terytorialnej nie wchodziły w grę, zwrócono się do koncepcji podboju duchowego. Mit sebastiański pozwolił na nowo odczytać powstałe w pierwszej połowie XVI wieku wierszowane "proroctwa", autorstwa pewnego szewca z Trancoso, który zwał się Gonçalo Anes Bandarra.

 

Pełny kształt idei Piątego Imperium nadał w XVII w. jezuita António Vieira (Wieira). Wedle niego, świat miał ostatecznie zostać zjednoczonym pod władzą Portugalczyków, miał to być też etap końca historii. Jezuita ów wywodził (w: "Sermão Gratulatório e Panegírico"), że jak Greka nazywamy Grekiem, bo jest z Grecji,tak Portugalczyka nazywamy Mundanusem, bo zamieszkuje cały świat, bądź - Orbisyjczykiem, albowiem pochodzi z całej okrągłości ziemi.

Jak rozwijała się idea sebastiańska, w jakich dziełach napotykamy jej warianty?

Kiedy pojawiły się pierwsze głosy podważające sens tej idei?

Jak ta ideologia odbijała się w aktywności polityków portugalskich?

 

 

Wątek powstał w oparciu głównie o prace i artykuły Ewy Łukaszczyk, m.in.:

"Wyspa kobiety czy wyspa czystości? Polemika wokół sebastianizmu w epice portugalskiej przełomu XVI i XVII wieku", w: "Archipelagi wyobraźni: z dziejów toposu wyspy w kręgu literatur romańskich" pod red.: tejże

"Fernando Pessoa jako 'nacjonalista mistyczny'. Wizje narodowej tożsamości i historii w twórczości orto- i heteronomicznej", "Prace Komisji Neofilologicznej" PAU, T. V, 2005

"Tożsamość hybrydyczna jako anachronizm, przedmiot terapii i nowa jakość (przypadek portugalski)", "Er®go", nr 9, 2004

"Imperium i nostalgia. 'Styl późny' w kulturze portugalskiej".

[Bruno Wątpliwy]

Też mieli swego młodego "Warneńczyka" poległego w czasie krucjaty

Mieli i naszego Warneńczyka. Przecież na Maderze mieszkał.

[secesjonista]

 My mieliśmy w swej świadomości "Przedmurze Chrześcijaństwa" a i Portugalczycy tak postrzegali swą "Luzytanię", tudzież jako: "lenno boże".  W jednym i drugim kraju, w odpowiedzi na doświadczenie historii wytworzyła się specyficzna myśl mesjanistyczna. U nas przybrała specyficzny wyraz w mesjanizmie romantycznym a w Portugalii w postaci sebastianizmu.  Prócz "wspólnego Warneńczyka" mieliśmy ponoć też wspólnego "Skargę".

"Jeśli Skarga stał się autorem Rzeczypospolitej szlacheckiej – katolickiej, antyheretyckiej, nakreślając poprzez swoje Kazania sejmowe (1597) wspólny ideał monarchistyczny i determinując barokowy model mentalności u progu Rzeczpospolitej za Wazów, to o. Wieira odegrał podobnej wagi ideologizującą rolę w Portugalii fazy restauracji (...) Obaj stali się ikonami dworu królewskiego w czasach zasadniczych dla wyborów tożsamościowych, niespożyci w służbie Kościoła (zakonu) i narodu wyobrażonego, piętnujący grzechy narodowe, oddani poszukiwaniu formuły mentalnej i duchowej dla swych społeczności, które chcieli prowadzić do wielkości (...)

W dłuższej perspektywie cechy sarmackie i idee sebastianizmu rodzą podobieństwa mentalne. W Rzeczypospolitej przekonanie o wyższości i doskonałości systemu politycznego doprowadzi do swoistej stagnacji, w Portugalii zaś melancholijne oczekiwanie na powrót zbawcy (czy to cudownie ocalonego samego Dom Sebastiana, czy też jego nowe wcielenie) generuje postawy wycofania".

/B. Cieszyńska "Sarmatyzm i sebastianizm w perspektywie iberyjsko-słowiańskiej. Wokół lizbońskiego projektu „Vieira Global”", "Postscriptum Polonistyczne", nr 1 (21), 2018, s. 17-18/   

 

Czy rzeczywiście można znaleźć podobieństwa co do roli w swym kraju i kierunków działań obu postaci?