Batalion "Czata 49" - literatura i źródła

[Albinos]

Jako że temat "Czaty 49" nie należy do najłatwiejszych, ze względu na brak jednej porządnej monografii, poświęconej temu batalionowi, postarajmy się może zebrać razem listę pozycji, które poruszają tematykę oddziału "Witolda". Może komuś ułatwi to potem poszukiwania... Prosiłbym także o opuszczenie syntez typu Kirchmayera

Jędrzejewski Z., Od września do września, Warszawa 1989, ss. 220.

Wspomnienia żołnierza batalionu, porucznika Zygmunta Jędrzejewskiego "Jędrasa", aktualnie chyba największa i najlepsza pozycja, opisująca losy "C49". Historia oddziału została opisana na około 80 stronach (z czego część dotyczy Centrali Zaopatrzenia Terenu). Krótkie opisy akcji na Woli, Stawkach i na Starym Mieście oraz opis samej sytuacji na Czerniakowie (co było spowodowane tym, iż autor był wówczas ranny), dają nam ciekawy, aczkolwiek niepełny obraz losów batalionu. Opis desantu kanałowego jest chyba najlepszy ze wszystkich pozycji, które się nim zajmują. Także walki o Stawki zostały całkiem dobrze przedstawione, chociaż ta część wydaje się być troszkę chaotyczna. Ciekawym dodatkiem są na pewno zdjęcia z Powstania, cztery szkice przedstawiające sytuację kolejno podczas wyjścia oddziału na pozycje dnia 1 sierpnia, natarcie z dnia 5 sierpnia, obronę Stawek i Muranowa oraz pozycje "C49" na Starym Mieście. Warto zwrócić uwagę także na listę poległych, z podziałem na dzielnice. Niemniej mimo tych pozytywów, lektura może pozostawiać niedosyt.

Mazurkiewicz S., Jan Mazurkiewicz "Radosław", "Sęp", "Zagłoba", Warszawa 1994, ss. 440.

Biografia dowódcy zgrupowania, w skład którego wchodziła "Czata", daje nam ciekawy obraz działań batalionu w kontekście całego zgrupowania, na mniej więcej 110 stronach. Cały szlak bojowy opisany mniej więcej po równo. Mniej więcej, ponieważ Stawki w okresie 9-11 sierpnia są tutaj najlepiej opisane, całe 13 stron. W przypadku Woli, Starego Miasta, Czerniakowa i Mokotowa opisy może i są dłuższe, jednak dotyczą też znacznie dłuższego okresu, więc są mniej szczegółowe. Najgorzej przedstawia się tutaj chyba obraz Starego Miasta, a najlepiej Czerniakowa. Jeśli ktoś szuka pozycji ukazującej działania batalionu w skali całego zgrupowania, pozycja ta jest chyba najlepsza.

Chojna W., Wierzyński S., Notatka z przebiegu działań powstańczych Zgrupowania "Radosław", Murnau 1945.

Notatka sporządzona przez kapitana Wacława Chojnę "Horodyńskiego" (oficer sztabu zgrupowania) i porucznika Stanisława Wierzyńskiego "Klarę" (od 14 sierpnia, po śmierci kapitana Nowosielskiego "Szczęsnego" 13 sierpnia na Miodowej, kwatermistrz zgrupowania), podczas pobytu w Oflagu VII A Murnau w pierwszej połowie '45 (data spisania notatki to 3 maja '45, późniejszy zapis i poprawki są autorstwem porucznika Wierzyńskiego). Ta krótka notatka, zawiera opis działań zgrupowania dzień po dniu. Losy "Czaty" pokazane w miarę dokładnie (na tyle, na ile te kilkanaście stron to umożliwia). Niemniej jest to źródło dość kłopotliwe. Autorzy posługiwali się tylko swoją pamięcią, a ta bywa zawodna. Widać to po lekturze. Można tam znaleźć dość sporo błędów, które wymienia whatfor (pomijanie niektórych faktów, mylenie dat w kilku miejscach). Niemniej jest to kolejna ciekawa pozycja, opisująca losy "Czaty" z punktu widzenia działań całego zgrupowania.

Mórawski K., Oktabiński K., Świerczek L., Wola- Warszawskie Termopile 1944, Warszawa 2000, ss. 231.

Pierwsza pozycja z serii "WT", która nas będzie tutaj interesować. Opis działań na Woli ulica po ulicy i ogólny obraz walk. Co prawda o "Czacie" nie ma tutaj za dużo, ale można przynajmniej prześledzić jej walki na niektórych ulicach dokładniej, do tego kilka dobrych mapek.

Kulesza J., Starówka- Warszawskie Termopile 1944, Warszawa 1999, ss. 232.

Kolejny etap Powstania w którym udział brała "C49". Podobnie jak w przypadku poprzednie pozycji, obok ogólnego zarysu sytuacji mamy opis walk o poszczególne ulice. Wartość identyczna jak w przypadku monografii Woli.

Mórawski K., Świerczek L., Czerniaków- Warszawskie Termopile 1944, Warszawa 2001, ss. 143.

Tak jak wyżej, zarys ogólnej sytuacji, poszczególne ulice. Wartość podobna jak w przypadku opracowań o Woli i Starym Mieście. Ogólnie te trzy książki mogą stanowić dobre uzupełnienie, do zbierania informacji o losach baonu.

Stachiewicz P., Starówka 1944, Warszawa 1983, ss. 352.

Monografia walk na Starym Mieście w sierpniu '44. Co prawda i tutaj losy "Czaty" wymieszane są w gąszczu wydarzeń na Starym Mieście, to jednak można znaleźć sporo przydatnych informacji. Tabelki z danymi, szkice sytuacje, położenie oddziałów itp. Można z tego wyciągnąć obraz losów baonu na tle całej Starówki. Dodatkowym plusem jest ułożenie opisu walki dzień po dniu, jak w kalendarzu. Ułatwia to w pewnym stopniu poruszanie się po książce.

Grigo T., Powiśle Czerniakowskie 1944, Warszawa 1989, ss. 392.

Kolejna monografia dzielnicy na naszej liście, tym razem Czerniaków. Co prawda tematyka nas interesująca, czyli okres pobytu "Czaty" na Czerniakowie zaczyna się dopiero około 150 strony, to jednak potem mamy do czynienia z całkiem niezłym opisem działań batalionu, podobnie jak w przypadku "WT" czy Stachiewicza, na tle walk całej dzielnicy. Co prawda w porównaniu z resztą "Radosława", może wypada troszkę blado, ale biorąc pod uwagę, że o "C49" i tak mamy w literaturze mało, to jest z czego się cieszyć. Interesującą rzeczą jest załącznik z listą poległych na Czerniakowie, z podziałem na bataliony i miejscem śmierci.

Śreniawa-Szypiowski R., Czata 49, Więź 10 (1961), s. 132-137.

Jeden z artykułów oficjalnego historyka batalionu, w trakcie Powstania żołnierza plutonu "Jędrasów". Niby tylko pięć stron, ale znajduje się tam naprawdę sporo interesujących informacji. Same konkrety, bez zbędnych dodatków.

Na dobry początek chyba wystarczy. Jakieś komentarze do podanych pozycji? I czekam na Wasze propozycje literatury traktującej o losach "Czaty".

[Albinos]

W oczekiwaniu na książkę Bartosza Nowożyckiego, porcja nazwisk żołnierzy "Czaty", których wspomnienia dostępne są w internecie:

Dostępne na: 1944.pl

- Porucznik Kazimierz Agustowski "Jagoda", kwatermistrz batalionu;

- Podchorąży Janusz Bełza "Bernard";

- Strzelec Ryszard Chmielewski "Jaskółka", pluton "Mieczyków";

- Kapral podchorąży Robert Drzewiecki "Andrzej", podczas desantu kanałowego w oddziale "Cedry";

- Szeregowiec Marian Grabusiński "Cichy", do końca walk na Starym Mieście Zgrupowanie "Róg", później przeszedł do "Czaty";

- Sanitariuszka Irena Komorowska "Hyńska", w "Czacie" od walk na Starym Mieście;

- Sanitariuszka-szeregowa Wanda Mackiewicz "Wanda";

- Łącznik-strzelec Tadeusz Roman "Kowalski";

- Sanitariuszka Maria Sztark-Sobieniecka "Ziuta";

- Kapitan Zbigniew Ścibor-Rylski "Motyl", dowódca kompanii, na Czerniakowie zastępca d-cy batalionu;

- Kapral podchorąży Zbigniew Wolak "Szczupak", początkowo batalion "Odwet II", później 3. batalion pancerny AK "Golski", w końcu od Czerniakowa "Czata 49";

- Łączniczka Anna Teresa Wyganowska-Eriksson "Anna", "Ewa", do 17 sierpnia "Czata 49", później pluton pancerny "Wacek";

- Starszy strzelec Zygmunt Zabrzeski "Zyg", w "Czacie" od walk na Starym Mieście.

Dostępne na: rzeczpospolita.pl

- Kapitan Zbigniew Ścibor-Rylski "Motyl", dowódca kompanii, na Czerniakowie zastępca d-cy batalionu.

[Albinos]

I w końcu batalion doczekał się pierwszego opracowania li tylko o sobie:

Nowożycki B., Batalion Armii Krajowej "Czata 49" w Powstaniu Warszawskim, Warszawa 2008, ss. 207.

Autor zaczyna od podania rodowodu oddziału, czyli od historii Centrali Zaopatrzenia Terenu. Nie wycofuje się tutaj z wersji o czterech bazach zaopatrzeniowych, co jednak przy braku polemiki z chociażby Śreniawą-Szypiowskim nt. pięciu baz, może stanowić pewien mankament. Ja np. osobiście dalej nie wiem, jak to z tymi bazami było, i żałuję, że autor nie wyjaśnił tego (mam nadzieję, że nie działa to na zasadzie upierania się przy jednej wersji, nawet jeśli jest błędna). Cała książka ma dość przejrzysty układ. Opisany niemalże każdy dzień zmagań, bez wdawania się w różnego typu dywagacje. Samo podanie faktów, czyli kto, co, gdzie i z jakim efektem. Jak dla mnie w zupełności wystarczy (fakt, wymagający nie jestem w tej kwestii, ale wolę sam na podstawie opracowań dochodzić do tego, jak było). Oczywiście miejscami ma to i swoje minusy. Wystarczy wspomnień kwestię desantu kanałowego. Autor niestety nie pokusił się o dokładniejszą analizę całej akcji. Również swoiste ominięcie sprawy kompanii "Szczęsnego", trochę mnie zasmuciło. Chociaż biorąc pod uwagę formułę serii, w jakiej wydana została ta pozycja, jest to w miarę zrozumiałe. Natomiast ciężko jest mi wyjaśnić sobie, skąd w książce dywizja pancerna SS Hermann-Goering, i czemu autor mimo pracy prof. Komorowskiego, umieszczonej w bibliografii, pisze o wyłączeniu Warszawy z "Burzy". Niestety nie są to jedyne błędy, jakie pojawiły się w tej publikacji. Niemal za każdym razem, kiedy to niej zaglądam, odnajduję nowe wpadki. A to pomylenie dat, a to użycie skrótów myślowych, które nie zawsze są udane (sprawa z "Kamińskim" czy wydarzenia na Stawkach), a to zwyczajne pomyłki (vide zdobycie "Panter" na Ogrodowej). Tak więc brawa za inicjatywę, z wykonaniem już niestety jest gorzej. Tym co najbardziej cieszy, jest spora liczba zdjęć i przedruki dokumentów... Dla kogoś zainteresowanego dziejami baonu, pozycja warta uwagi, zwłaszcza jeśli wziąć pod uwagę posuchę, jaka panuje w temacie "Czaty". Tylko mała uwaga. Sugeruję podejść do lektury po uprzednim zapoznaniu się z którymś z artykułów Śreniawy-Szypiowskiego, zwłaszcza tym z Kroniki Warszawy z '94.

Śreniawa-Szypiowski R., Batalion "Czata 49" w Powstaniu Warszawskim, Kronika Warszawy 1/2 (1994), s. 159-190.

Jeszcze jeden artykuł autorstwa nieocenionego Romualda Śreniawy-Szypiowskiego. Geneza i szlak bojowy, wszystko podane w sposób bardzo przystępny, i co ważniejsze, dokładny. Sporo zdjęć żołnierzy "Czaty", meldunki (w większości powszechnie dostępne chociażby u Stachiewicza, ale zawsze coś), i lista poległych wraz z datą śmierci. Lista o tyle problematyczna, iż mocno niekompletna (coś koło 130 nazwisk), część nie zgadza się z innymi źródłami... niemniej jest to kolejne źródło warte uwagi. Jak dla mnie, jeśli ktoś rzeczywiście interesuje się C49, powinien mieć ten artykuł.

Drogi Cichociemnych, Warszawa 2008, ss. 575.

Zbiór wspomnień cichociemnych, a jako że w "Czacie" służyło ich aż sześciu, nie mogło zabraknąć ich także i tutaj. I tak mamy aż trzy opowiadania kpt. Tomasza Wierzejskiego "Zgody" (10 minut namysłu, s. 44-51; Kto- jeśli nie łączniczka, s. 311-316; Z "Czatą 49" na Starym Mieście, s. 341-352, z czego pierwsze dotyczą okresu szkolenia na cichociemnych), mjr. Tadeusza Runge "Witolda" (Na Czerniakowie, s. 357-364) i mjr. Zygmunta Milewicza "Roga" (W niemieckich rękach, s. 364-369). Całość czyta się z dużym zainteresowaniem. Sporo opisów walk, nastrojów... Pozycja może nie obowiązkowa, ale na pewno ciekawa, w końcu wspomnień "czatowców", jak na lekarstwo.

[Albinos]

Teraz trochę pozycji, które mogą być przydatne z racji tego, iż opisują oddziały walczące u boku "Czaty" przez praktycznie cały okres Powstania:

Stachiewicz P., "Parasol": Dzieje oddziału do zadań specjalnych Kierownictwa Dywersji Komendy Głównej Armii Krajowej, Warszawa 1984, ss. 808.

Monografia jednego z baonów Zgrupowania "Radosław", pióra Stachiewicza, należy dzisiaj niewątpliwie do grupy najlepiej znanych dzieł o Powstaniu Warszawskim. Co prawda w temacie "Czaty" niewiele nowego wnosi, ale zawsze jest to możliwość spojrzenia na C49 od strony działań oddziału, który współpracował z baonem "Witolda". Jak dla mnie rzecz bardzo ciekawa.

Borkiewicz-Celińska A., Batalion "Zośka", Warszawa 1990, ss. 844.

Praca o podobnej pozycji, jak dzieło Stachiewicza. W przypadku tematu "Czaty" jednak w mojej ocenie ciut ciekawsze, jako że zawiera mimo wszystko więcej informacji o baonie "Witolda". Zwłaszcza opisy walk na Stawkach, i o Dworzec Gdański, mogą być przydatne. I znowu spojrzenie z perspektywy innego oddziału.

Niżyński L., Batalion "Miotła", Warszawa 1992, ss. 435.

Pozycja o tyle ciekawa, iż dzieje powstańcze "Miotły" są mocno związane z dziejami "Czaty", jako że po walkach na Stawkach zdziesiątkowany oddział, po śmierci swojego dowódcy, został detaszowany właśnie do C49. Mniej więcej do połowy września, żołnierze "Miotły" walczyli w szeregach "Czaty". Dlatego też pozycja zawiera całkiem sporo informacji o baonie "Witolda". Książka ma jednak jeden poważny mankament... szalenie trudno ją dostać.

Wyganowska-Eriksson A., Pluton pancerny w Powstaniu Warszawskim, Warszawa 1994, ss. 485.

Dzieło ostatniej łączniczki "Radosława", która do 17 sierpnia służyła w "Czacie". Całkiem sporo ciekawych informacji nt. niemalże całego szlaku bojowego.

Pamiętniki żołnierzy baonu "Zośka", pod red. Sumiński T., Warszawa 1986 [wiele wydań], ss. 640.

Co prawda wspomnienia dotyczą "Zośki", niemniej tu i ówdzie pojawiają się informacje nt. "Czaty". Tak czy inaczej, warto mieć.

Żbikowski J., Zgrupowanie Armii Krajowej "Leśnik": Geneza i szlak bojowy w Powstaniu Warszawskim, Warszawa 2008, ss. 262.

Historia Zgrupowania "Leśnik", które swoje losy dość mocno związało z "Czatą" (wystarczy wspomnieć, że po walkach na Starym Mieście żołnierze "Leśnika" zostali do "Czaty" włączeni, a po wojnie żołnierze "Czaty" zaproponowali kombatantom od "Leśnika", aby wstąpili do ich organizacji kombatanckiej). Znajdujemy tutaj sporo ciekawych informacji nt. walk na Muranowie, czy w końcu obrony odcinka północnego Starego Miasta. Żałować można jedynie, że autor zakończył swoją pracę na opuszczeniu Starego Miasta. W przeciwnym wypadku, mielibyśmy zapewne znacznie więcej informacji o "Czacie", z okresu walk na Czerniakowie.

[Albinos]

Na początek uzupełnienie listy materiałów dostępnych w internecie:

Dostępne na: pw44.pl

- OdB batalionu

- opis szturmu na Dworzec Gdański z 21/22 sierpnia

- opis desantu kanałowego na plac Bankowy z 30/31 sierpnia (wg. opisu Niżyńskiego)

Dostępne na: sppw1944.republika.pl

- biografia por./kpt. Zbigniewa Ścibor-Rylskiego "Motyla"

- dwa wywiady z "Motylem"

I literatura:

Barykady Powstania Warszawskiego, pod red. Śreniawa-Szypiowski R., Warszawa 1993, ss. 464.

Spis 1038 barykad, powstałych w Warszawie podczas Powstania Warszawskiego, dokonany po wojnie przez pracowników Wydziału Inwentaryzacji i Statystyki BOS-u. Praca o tyle ciekawa, przy badaniu losów "Czaty", iż po pierwsze, umożliwia zapoznanie się z budową barykad, na jakich walczyli żołnierze mjr. "Witolda", a po drugie, pracował nad nią Romuald Śreniawa-Szypiowski. Żołnierz "Czaty", jej historyk... tak więc naprawdę sporo informacji nt. baonu znajduje się w tej pozycji.

Nowożycki B., Było ich 37..., "Biuletyn Informacyjny Armii Krajowej" 8 (2007).

Artykuł traktujący o losach plutonu "Mieczyków". Może nic wielkiego, niemniej zawsze jest to dodatkowe źródło.

[grzegorz]

Dorzucam coś od siebie .Dla tych co chcą czytać. Życie na stos -Leszek Jan Wójcicki / Veritas Foundation Press, Londyn 1985 r., Kpt Marek Szymański-Sęp, Rafał, Czarny od legendy Hubala do Wronek -Cezaria Ilijn-Szymańska / Warszawa 2003 , Jerzyki z Miotłą w tarczy - Jerzy Zabłocki / Warszawa 1994.

[grzegorz]

Trochę artykułów w bibliotekach: Desant na Placu Bankowym - Tadeusz Stachowiak Życie Warszawy nr 177/1981 , Na Czerniakowie -Marek Szymański Argumenty 10.08.1969 r. , Po drugiej stronie Wisły - M. Szymański Kierunki 13.05.1962 , Od Woli doŚródmieścia - M.Szymański, C. Ilijn-Szymańska Kierunki nr41/1957 r., Pluton Mieczyków - Mieczysław Kurzyna Biuletyn Informacyjny PAX Warszawa 1958 , Szlak bojowy Czaty 49 - R.Śreniawa-Szypiowski Za wolność i lud nr 15/1962.

[Albinos]

Co prawda opisy fabularyzowane, ale jednak:

Podlewski S., Przemarsz przez piekło, Warszawa 1957, s. 720.

Wśród różnych historii mamy m.in. śmierć "Domana" i desant kanałowy.

[Albinos]

W Narodowym Archiwum Cyfrowym znajduje się nagranie wspomnień żołnierzy plutonu "Jerzyków" z okresu Powstania, i relacja Jana Pęczkowskiego "Kamińskiego" nt. desantu kanałowego. Zapoznawał się ktoś może z tym nagraniem? Niestety NAC udostępnia on-line jedynie zdjęcia...

[Gregorius]

a właśnie jak jesteśmy przy zdjęciach (pewnie już to było) to jak ze zdjęciami żołnierzy Czaty jest tego trochę?

Pozdrawiam,

G.J.

[Albinos]

A istotnie, trochę jest, chociaż dla mnie i tak za mało Ale o zdjęciach mamy już osobny temat: https://forum.historia.org.pl/index.php?showtopic=8379

Całkiem sporo wrzucił (i to takich raczej słabo znanych) w swojej książce Bartosz Nowożycki. Po sieci także jest porozrzucanych trochę fotografii, ale to niestety trzeba nieraz przekopać się przez dziesiątki stron, aby trafić przypadkiem na coś nieznanego... Wszystko co nowego znajduję, staram się wrzucać tutaj.

[Albinos]

Polecam kolejny wywiad z gen. Ścibor-Rylskim:

http://new-arch.rp.pl/artykul/445900.html

[Albinos]

Pozycje z serii "co by tu jeszcze...":

Paczkowski A., Ankieta cichociemnego, Warszawa 1987, ss. 288.

Powstańcze losy "Czaty" autor opisuje dosłownie w kilku miejscach i to bardzo krótko. Warto jednak przeczytać ze względu na dość bogaty opis wcześniejszych losów por. Mariana Czarneckiego "Ruskiego", jednego z oficerów baonu, wcześniej działającego w strukturach "Wachlarza" i CZT. W Powstaniu dwukrotnie ranny. To właśnie jego na stanowisku d-cy plutonu zastąpił por. Zygmunt Jędrzejewski "Jędras", autor jednego z podstawowych źródeł do historii batalionu.

Wilka T., Oszczędzajcie filipinki [w:] Pełnić służbę. Z pamiętników i wspomnień harcerek Warszawy 1939-1945, pod red. Zawadzka A., Zawadzka Z., Warszawa 1983, s. 441-496.

Warte uwagi ze względu na kilka fragmentów. Autorka od 6.09.44 jako łączniczka w baonie "Zośka", miała kontakt także z żołnierzami mjra "Witolda". W jej zapiskach parę razy pojawia się por. Janusz Stolarski "Mały", dowodzący walkami "Czaty" na Mokotowie.