Deizm i deizmy w XVII-XVIII wieku

[secesjonista]

W dwóch różnych tematach padło:

Poza tym w XVII w. narodził się deizm. Twierdzenie, iż Bóg

jedynie stworzył świat, ale nie ingeruje w to,co się z nim dzieje i porównywanie go do zegarmistrza, który po

stworzeniu i nastawieniu zegarka porzuca go stał sie przecież w oświeceniu bardzo popularny.

(...)Jedni mówią, że Bóg jest wszystkim inni twierdzą, że jest to istnienie wyższe, które nas stworzyło i nas kocha a inni mają podejście deistyczne, czyli uznają Jego istnienie lecz On nie miesza się w nasze sprawy.

Jeśli chodzi o narodziny, to deistycznych elementów doszukiwano się już w drugiej połowie XVI wieku. Pierre Viret w "Instruction Chrétienne en la doctrine de la foy et de L'Évangile" z 1563 roku napisał o (bodajże) pierwszych deistach. Miała to być nowa włoska sekta, której członkowie wierzyli w Boga, ale nie okazują szacunku Chrystusowi, a doktryny apostołów i ewangelistów uznają za bajki.

No ale rzeczywiście wiek XVII był to ten czas kiedy położono główne zręby pod myśl deistyczną. Za jej ojca uznaje

się lorda Cherbury - George'a Herberta, który w swych trzech najważniejszych dziełach: "De veritate" (1624 r.), "De religione laici" (1645 r.) i "De religione gentilium" (1663 r.) starał się sformułować całościowy system deistycznej

religii naturalnej.

Czy deizm można sprowadzić jedynie do metafory "zegarmistrza"? Niewątpliwie, idea Boga: "który wprawdzie stworzył świat i dał mu prawa przyrody, jednak pozostawia go wolnemu biegowi, skutecznie nie ingerując w dzieje świata" odnajdywana jest w każdym nurcie deistycznym.

/E. Coreth, H. Schöndorf "Filozofia XVII i XVIII wieku", Kęty 2006, s. 141/

Czy aby jednak, zatrzymując się jedynie przy takim ujęciu - nie gubimy różnorodności myśli prezentowanej wówczas przez poszczególnych deistów?

Maciej Zakrzewski formułuje taką ogólną uwagę (tyczącą się również co do powyższego opisu):

"Historycy filozofii, próbując usystematyzować dzieje myśli według jasnych i wyraźnych kategorii, podają często uproszczone i uogólnione opisy tego, co takim w istocie nie jest (...)

Takie ujęcie poprawnie wyraża coś, co możemy określić mianem 'ducha deizmu' lub modelem tej doktryny. Jednak z konieczności pomija ono całą różnorodność tego ruchu intelektualnego...".

/tegoż, "W obronie konstytucji. Myśl polityczna Henry'ego Saint Johna wicehrabiego Bolingbroke'a", Kraków 2012,

s. 177/

Ireneusz Ziemiński badający myśl autora "Analogy of Religion", zauważa:

"... nie można sformułować precyzyjnej definicji deizmu, a co najwyżej wskazać pewne łączące różnych deistów idee i cele działania".

/tegoż, "Moralność i religia. Poglądy filozoficzne Josepha Butlera", Warszawa 2002, s. 141/

Paul Hazard wskazuje, że:

"... przy wnikliwszej analizie dochodzimy do wniosku, że nie było jednego deizmu, ale kilka deizmów, różnych, sprzecznych czy nawet skłóconych ze sobą. Deizm Pope'a nie jest deizmem Woltera, a deizm Woltera jest niezmiernie daleki od deizmu Lessinga".

/P. Hazard "Myśl europejska w XVIII wieku. Od Monteskiusza do Lessinga", Warszawa 1972, s. 346/

Jeśli chodzi o koncepcję nieingerującego Boga, to nie jest ona tak prostą jak to mogłoby się zdawać. Nie ma bezpośredniego działania, mamy jednak opatrzność, co do której deiści toczyli wewnętrzne spory. O ile taki Peter Annet (autor m.in.: "Judging for Ourselves, or Freethinking the Great Duty of Religion"; 1739 r.) stanowczo zaprzeczał by istniała jakakolwiek boska opieka nad światem naturalnym (zaprzeczał też objawieniu), to Thomas Chubb ("Discourse concerning Reason..."; 1731 r.) i John Bolingbroke ("The Works of Lord Bolingbroke with a Life") negowali możliwość indywidualnej opatrzności. Zaś: Matthew Tindal ("Christianity as Old as the Creation; or, the Gospel a Republication of the Religion of Nature"; 1730 r.), Charles Blount ("Oracles of Reason"; 1695 r.) czy Thomas Morgan ("The Moral Philosopher"; 1737 r.), przynajmniej teoretycznie, uznawali istnienie zarówno opatrzności szczegółowej, jak i ogólnej.

Jakie różnice można wskazać pomiędzy deistami z Wysp a ich kontynentalnymi odpowiednikami?

W jaki sposób deiści dyskutowali z reprezentantami ortodoksji, zwanymi racjonalistycznymi teologami, reprezentowanymi choćby przez arcybiskupa Canterbury - John Tillotson? A w jaki - z tzw. fizyko-teologami, jak: William Derham (autor "trylogii": "Physico-theology: Or A Demonstration...", "Christo-Theology: Or, A Demonstration...", "Astro-theology: or, A Demonstration....") czy John Ray ("The Wisdom of God Manifested in the Works of the Creation")?

Na czym polegał ostateczny cios jaki Wolter zadał optymizmowi deistów?

"Od czasu Kandyda sprawa jest osądzona, proces przegrany. Nie znaczy to, aby optymizm nagle zniknął: każda doktryna, nawet zraniona, długo utrzymuje się przy życiu".

/P. Hazard "Myśl europejska...", s. 288/

[secesjonista]

Carl Becker powiada o osiemnastowiecznych myślicielach, że byli "zbyt sceptyczni i zbyt łatwowierni", czy można to odnieść do ówczesnych deistów? Co wiązało Tindala i Morgana z uczniem Newtona - Samuelem Clarkeiem?

Z literatury, głównie o "wyspiarskim" odcieniu deizmu:

M. Ossowska "Myśl moralna oświecenia angielskiego"

J.S. Spink "Libertynizm francuski. Od Gassendiego do Voltaire'a"

P. Hazard "Kryzys świadomości europejskiej 1680-1815"

C.L. Becker "Państwo Boże osiemnastowiecznych filozofów"

W. Schneiders "Christina Wolff 1679-1754"

L.Stephen "History ofthe English Thought in theEighteenth Century"

W.M. Merrill "From Statesman to Philosopher. A Study in Bolingbroke's Deism"

S.G. Hefelbower "The Relationof John Locke to EnglishDeism"

J. Lelend "A View of the Principal Deistical Writers that have Appeared in England in the Lastand Present Century: with Obxervations upon them, and some Account of the Answers that have been published against them in several Letters to a Friend"

tegoż, "Reflections on the late lord Blingbroke's Letters on Study and Use of History; Especially so far as they relate to Christianity and the holy Scriptures"