Monosandalizm u wojowników - kilka pytań

[secesjonista]

Zwyczaj (ew. rytuał) dość nietypowy, a spotykany u wielu ludów.

W odniesieniu do Grecji - czy można łączyć go z mitycznym Jazonem?

A co bizantyjskimi wizerunkami świętych wojowników, również przedstawianych w jednym bucie?

Funkcja praktyczna czy bardziej obrzędowa czy inicjacyjna?

[Furiusz]

Przyznam się, że nie kojarzę tego. To co znalazłem w necie:

Z. Ganszyniec, Noszenie jednego buta w starożytności, Kraków 1947

A. Lebeuf, Stopa bosa stopa obuta, Kraków 2003

coś było chyba też u P.Vidal-Naquet, Czarny łowca, Warszawa 2003

[secesjonista]

"Na problem monosandalizmu zwrócił już pod koniec XIX wieku uwagę J.G. Frazer, łącząc zdejmowanie obuwia z magicznymi działaniami wiązania i rozwiązywania. Później Otto Gruppe w 'Mitologii i historii religii greckiej' (1906 r.) wysunął hipotezę, że monosandalizm był znakiem tożsamości inicjowanych. Z kolei w 1907 r. Walther Amelung, analizując rzeźbę starożytną oraz źródła antyczne, arabskie i germańskie doszedł do wniosku, że monosandalizm związany był z kultem bóstw podziemnych, w Grecji zwłaszcza Demeter w Eleuzis; zdawał sobie jednak sprawę z kruchości częśći własnych hipotez i wskazywał na konieczność dalszych badań. Nie udało mu się np. rozstrzygnąć dlaczego, wchodząc w kontakt z matką-ziemią, nie ściągano obu butów, czego nie omieszkał zauważyć Angelo Brelich, który wiązał monosandalizm przede wszystkim z ludami prymitywnymi, uważanymi przez starożytnych autorów za barbarzyńskie. Jego zdaniem ich prymitywizm wynikał z uzależnienia od magii i rozmaitych magicznych obrzędów, związanych m.in. z inicjacją i śmiercią, a także z kontaktem z mocami chaosu jak w mitycznych czasach prapoczątku, umożliwiających kreację lub zmianę statusu czegoś już istniejącego. Dla poparcia swej tezy przywołał liczne wzmianki dotyczące również obrzędów dokonywanych boso lub ze zranioną jedną stopą, wysuwając wnioski o związku monosandalizmu ze sferą chtoniczną i światem pozagrobowym. W 1935 roku, niejako w odpowiedzi na artykuł archeologa J. Brunela (patrz poniżej), W. Deonna wydał artykuł poświęconą w całości tematowi monosandalizmu. Dając w nim swoisty popis erudycji uzupełnił przykłady podane przez Amelunga, przytaczając też historię Platejczyków z dzieła Tukidydesa, przy czym odrzucił możliwość racjonalizacji zwyczaju walki w jednym bucie. Jego zdaniem 'wystarczy spróbować samemu, taki rozkład jest raczej niebezpieczny, bo wręcz zakłóca chód. Na pewno Platejczykom chodziło o coś innego'.

Jednak olbrzymia większość XX-wiecznych autorów wspominała jedynie o Jazonie, np. Ludwig Radermacher uważał monosandalizm bohatera za cechę określającą jego nową, dorosłą tożsamość, jako swoisty rodzaj 'rytuału przejścia', gdyż wraz z przebyciem rzeki Anauros i zgubieniu w niej sandała Jazon zaczął nowy rozdział swego życia. Z kolei P. Kingsley widział w pojedynczym bucie symbol Hekate, który umożliwiał kontakt z mocami chtonicznymi. Drugim tematem, przy którym czasem poruszano kwestię monosandalizmu, był fresk z Villa dei Misteri w Pompejach. Przedstawiony na nim Dionizos ma sandał tylko na jednej nodze, podczas gdy drugi leży nieopodal. Ludwig Curtius łączył to ze względami rytualnymi, a Karl Kerényi z przynależnością boga do świata podziemnego. Istnieją też inne teorie, wyraźnie słabsze i posiadające mniejszą wartość dla naszych rozważań, jak np. J.J. Bachofena, który w wydanej po raz pierwszy w 1861 r. pracy 'Das Mutterrecht' wiązał monosandalizm Jazona ze składaniem ofiary bogini Matce, wychodząc z dość dziwnej i obecnie krytykowanej idei pierwotnego matriarchatu. Natomiast zdaniem J. Brunela przekazanie buta przez Peliasa Jazonowi miało oznaczać zrzeczenie się władzy; podobnież Silver, powołując się na Księgę Rut (kompletnie inny kontekst kulturowy!), widzi w tym coś na podobieństwo układu handlowego.

Opublikowano za to jeszcze kilka opracowań, w których monosandalizm został przedstawiony w szerszym kontekście, a nie jedynie w związku z jedną bądź paroma postaciami. Zofia Ganszyniec, po dokładnej analizie tekstów Tukidydesa, Pindara, Eurypidesa i Wergiliusza, chciała dostrzegać w tym zwyczaju pewną praktyczną stronę. Stawiając tezę, że żołnierz używał do walki nie tylko rąk, lecz również chronionej obuwiem stopy (druga, bosa miała zapewniać lepszą stabilność), jako analogię przytoczyła przykład nagolenników (ocrea), także czasami zakładanych tylko na jedną nogę. Z kolei Pierre Vidal-Naquet osadza monosandalizm w kontekście opozycji lewy / prawy; brak jednego buta u Platejczyków zestawiał z rytami efebii i postacią Jazona, wskazując na łączność monosandalizmu z obrzędami przejścia z wieku młodzieńczego do dorosłości, związane z symbolicznym stanięciem na skraju świata cywilizowanego i dzikiego. Wskazywał też, że charakteryzował on mitycznych herosów działających między polis i anekumeną. Natomiast na monosandalizm u bizantyjskich świętych pierwszy zwrócił uwagę Paul Underwood, zainteresowany przedstawieniami Teodora Stratilatesa i innych świętych z zespołu klasztornego Chora. Stwierdzając, że w sztuce późnobizantyńskiej spotyka się przedstawienia świętych wojowników w jednym bucie lub wręcz z bosymi stopami, szukał symbolicznych źródeł takiego motywu (za Frazerem) w starożytnych rytuałach, takich jak oczyszczenie czy wyzwolenie się od niechcianych efektów magicznych. Jego zdaniem monosandalizm, jako cecha szczególna wojownika mogła być atrybutem bohatera walczącego z niebezpiecznymi chtonicznymi mocami. Interpretacji malowideł z Chora w kontekście szerszych rozważań dotyczących zjawiska monosandalizmu w czasach antycznych dokonała też Margarete Demus-Quatember. Stwierdzając, że w literaturze starożytnej motyw jednej stopy bosej był najczęściej poświadczany na terenach Tesalii, Tracji i Macedonii, a większość bohaterów opisywanych jako monosandaloi lub monokrepides pochodzi z Grecji północnej lub ma jakiś związek z tamtymi okolicami (gdzie później, w dobie chrześcijaństwa ci święci cieszyli się szczególnym kultem), zasugerowała pewną ciągłość tej tradycji; z tych zresztą obszarów rekrutowano znaczną część armii bizantyńskiej. Na

marginesie rozważań o malarstwie rusko- bizantyńskim, motyw ten dostrzegła również Anna Różycka-Bryzek. Jej zdaniem nawiązywał on do antycznych mitów o magicznej sile walczących w ten sposób herosów, zaś w ikonografii bizantyńskiej był przydawany tylko najwyższej kategorii świętych militarnych. Oprócz tego motyw ten spotyka się także w przedstawieniach innych świętych, bez kontekstów wojskowych, oraz w biblijnej opowieści o Mojżeszu (na górze Synaj Bóg kazał mu ściągnąć oba sandały, gdyż miejsce w którym stanął było święte), przedstawianej także w sztuce europejskiej. Motyw stóp bosych doczekał się także odnotowania w opracowaniach o charakterze encyklopedycznym".

/M. Mazur "'Nadzy' wojownicy. Echa przedchrześcijańskich rytów wojskowych związanych z odrzuceniem zbroi u dawnych Celtów, Germanów i Słowian"; praca magisterska pod kierunkiem dr hab. A. Waśko, UJ Kraków 2014/

Dodać można z literatury polskojęzycznej:

Ł. Jasińska "Monosandaloi („jednobuci”) w literaturze i sztuce antyku", "Terminus", R. VII, 2005), z. 1-2 (12-13).