Gospodarka mięsna mieszkańców imperium rzymskiego w rejonie limesu reńskiego

[Furiusz]

E.Ch. Muller, Tierkonochenfunde aus dem Gelände einer Herberge in der Colonia Ulpia Traiana bei Xanten am Niederrhein. Tom I Nichtwiederkäuer, Monachium 1989

Praca tej pani jedynie do zbioru kości z badań lat 1972 -77 wcześniejsze publikował m.in. K. Waldmann. Xanten - bo pod taką nazwą czasem można znaleźć tez tą kolonię jest w o tyle szczęśliwej sytuacji, że po zniszczeniu w późnym okresie rzymskim na tym terenie nie było osadnictwa średniowiecznego i nowożytnego (współczesne miasto Xanten powstało parę kilometrów dalej) - jest to więc idealne miejsce do prowadzenia jakichkolwiek badań archeologicznych.

Kolonia ta zaczynała jako obóz wojskowy Castra Vetera założony w 13/12 aC, z czasem jak większość tego typu miejsc w strefie limesu obrósł on canabae. Sam obóz ucierpiał w trakcie rewolty batawskiej i po jej uśmierzeniu odbudowano tu obóz znany jako Vetera II. Później jak sama nazwa wskazuje status kolonii miejscowej osadzie nadał Trajan. Resztki osadnictwa znikają tu w 1 połowie V wieku AD.

Warto dodać, że całe stanowisko położone jest w widłach starorzecza Renu stąd nie powinna dziwić obfitość fauny wodnej.

Przechodząc do samego materiału podzielony jest on na dwa okresy - pierwszy obejmuje I wiek AD a okres 2 obejmuje Ii i III wiek AD.

Materiał kostny ma charakter typowo pokonsupcyjny, ze śladami dzielenia tuszy czy filetowania. Do tego wysoki stopień rozpoznawalności ponad 95%

W fazie 1 mamy:

Ssaki udomowione

Koń 266

Bydło 13 489

Owca 466

Owca/koza 1 200

Koza 55

Świnia 2 876

Pies 125

Ssaki dzikie

Jeleń 113

Łoś 1

Sarna 8

Dzik 15

Wilk 8

Zając 30

Bóbr 1

Kret 13

Żołędnica 9

Mysz domowa 2

Ptaki

Czapla modra 1

Gęś domowa 44

Gęś zbożowa 11

Gęś białoczelna 13

Kaczka domowa 48

Różaniec zwyczajny 1

Krawka 2

Płaskonos zwyczajny 1

Cyraneczka zwyczajna 3

Cyranka zwyczajna/ cyraneczka zwyczajna 1

Kura domowa 259

Żuraw zwyczajny 20

Słonka zwyczajna 9

Gołąb domowy 4

Uszatka zwyczajna 1

Szpak zwyczajny 3

Czarnowron 6

Gawron/Czarnowron 3

Kawka zwyczajna 2

Płazy

Ropucha szara 2

Żaba trawna 1

Ryby

Jesiotr 82

Aloza 23

Węgorz 1

Szczupak 36

Łosoś 3

Lin 1

Leszcz 1

Ryby z podrodziny Leuciscinae 20

Sum 17

W fazie 2 materiał staje się zdecydowanie uboższy:

Ssaki udomowione

Koń 45

Bydło 1 661

Owca 46

Owca/koza 88

Koza 4

Świnia 288

Pies 12

Ssaki dzikie

Jeleń 11

Sarna 2

Zając 2

Ptaki

Gęś domowa 4

Gęś białoczelna 2

Kura domowa 22

Ryby

Jesiotr 1

Szczupak 1

Leszcz 1

Niewątpliwie dominującym dostarczycielem mięsa było bydło - pewnie koło 85% spożywanego mięsa stanowiła właśnie wołowina. Pozostałe zwierzęta udomowione stanowiły jedynie dodatek, podobnie zresztą jak i ssaki dzikie czy ptaki.

Ciekawa jest sowa - Uszatka zwyczajna, kości akurat takich ptaków nie należą do zbyt częstych na stanowiskach archeologicznych. Z kolei cześć innych ptaków dostała się na stanowisko zapewne przypadkowo - czarnowron jest gatunkiem który je padlinę i odpadki pozostawione przez człowieka, być może z tego powodu znalazł się na stanowisku. Przypadkowymi znaleziskami są tez zapewne kości obu gatunków płazów jak i kreta czy myszy.

Słów kilka o koniach i psach. Co do koni - minimalna liczba osobników to 13. Z tego jeden miał poniżej 1.25 roku życia, jedno zwierze miało zaś mniej niż 2 lata. Pozostałe były osobnikami dorosłymi ale bez możliwości ustalenia ścisłego wieku. Wysokość w kłębie obliczona metodą Kiesewaltera wynosi od 1.29 m do 1.51 m przy średniej 1.41 m. W kilku przypadkach można tez mówić o zmianach patologicznych w obrębie stawu skokowego i o szpacie.

Dodatkowo w wykopie 75/35 III/IV odkryto niemal kompletny szkielet konia w wieku 4-5 lat i 1.43 m w kłębie. Nic więcej na temat tego w jakim kontekście go odkryto.

Co do psów to niestety niewiele wiemy poza danymi osteometrycznymi, pani chyba trochę psy potraktowała po macoszemu - w sumie się nie dziwię przy tak dużym materiale. No cóż po przeliczeniu metodą Koudelka okazuje się, że mamy tu psy zarówno niskorosłe (16/17 cm - 26/28 cm), średniorosłe (32-45 cm w kłębie) i chyba już wysokie - 56 cm. Można by jeszcze przeliczyć według Harcourta ale generalnie z jego przelicznika wychodzą wyższe wartości (chyba jedyny wyjątek to kość ramieniowa gdzie u Koundelki daje wyższe wyniki). Z tego co zrozumiałem minimalna ilość osobników wynosi 9.

W przypadku świni ponad 90% osobników zabijanych było w wieku poniżej 3 lat, w tym zdecydowana większość w bardzo młodym wieku, jako kilkumiesięczne prosiaki, jedynie 30% osobników dożywało ok 1 roku życia. Dane na bazie 78 znalezisk. Wskazuje to przede wszystkim na to, że świnie hodowano na mięso które pozyskiwano najszybciej jak to było możliwe a hodowla świń na słoninę nie wchodziła zbytnio w grę. Stosunek płci badano metodą Willburgera (chodzi o kształt i wielkość kłów) - w przypadku szczęk na 1 samca przypadały 2.5 samice a w przypadku żuchwy na 1.5 samca przypadała 1 samica. Trochę zaskakujące, spodziewałbym się raczej wyższej frekwencji samców.

Niedługo powinny pojawić się dalsze informacje, mam przynajmniej taką nadzieję.

[secesjonista]

A możesz określić Furiuszu obszar tego limesu, tak by laik wiedział o jakie regiony chodzi.

[Furiusz]

Rejon wzdłuż limes germanicus i limes raeticus czyli w polskiej literaturze limes górnogermańsko-retycki. Z grubsza od Morza Północnego aż do Eining koło Kelheim (dzisiejsza Bawaria).

[secesjonista]

Czy szczątki pokonsumpcyjne z tego obszaru odbiegają w jakiś znaczący sposób od znalezionych w innych regionach - z wykluczeniem gatunków miejscowych?

[Furiusz]

Tak i nie. Jeśli idzie o same obozy rzymskie to trochę to odbiega - jest tu zdecydowanie zbyt mało kości świńskich. Natomiast absolutna dominacja bydła w 1 fazie jest częściowo wytłumaczalna jeśli weźmie się pod uwagę germańskie zaplecze fortu i osady. Tacyt w Germanii dość wyraźnie pisze, że podstawą gospodarki hodowlanej u Germanów jest niskorosłe, krótkorogie bydło - nic zatem dziwnego, że w początkowym okresie jest tegoż bydła tutaj zdecydowanie najwięcej - trudno oczekiwać by sprowadzano specjalnie tutaj mięso z dużych odległości - bo i o to w tamtych warunkach musiało być nieco trudno, choć skądinąd wiemy, że to robiono. To samo zaobserwowano też w odniesieniu do holenderskich stanowisk o ile dobrze pamiętam pracę R. Lauwerier, Animals in Roman Times in the Dutch Eastern River Area, Amsterdam 1988. Mam ją gdzieś na dysku jak odgrzebie to sprawdzę.

Odbiega niewątpliwie ilość ryb i ptactwa zwłaszcza wodnego no ale to specyfika miejsca. Widać (to znaczy ja widzę bo mam i 2 tom) też pewne zmiany w pogłowiu bydlęcym - większość kości bydlęcych należy do 1 fazy czyli powinna należeć do osobników dość niskorosłych i to się zgadza - sporo jest tu takich które mają ok 100 cm w kłębie. Natomiast jest trochę (choć zdecydowanie mniej) wyników wskazujących na wysokość w kłębie w granicach nawet 140-150 cm (samców), przede wszystkim w materiale z 2 fazy, co musi oznaczać sprowadzenie tutaj przez Rzymian bydła z innych obszarów Imperium, bydła zupełnie niemiejscowego.

Natomiast gdy porówna się to z Hildesheim-Bavenstedt, osada germańską ale z tzw Wolnej Germanii, widać już spore różnice np niemal zupełny brak ptactwa (bodaj 10 kości, to samo dotyczy się ryb, inna rola świni - dalej jest najwięcej bydła ale świnia jest na drugim miejscu i ich stosunek jest prawie 1 do 1 (co jest dziwne powinno być odwrotnie, to raczej Rzym kojarzył mi się z wieprzowiną). Wśród zwierząt dzikich też pojawiają się inne brak jest choćby łosia za to pojawia się niedźwiedź, lis czy tur. Bydło zaś jest niemal bez wyjątku niskorosłe w okolicach 100 cm w kłębie (czasem ponad 110). Jakieś opracowanie archeozoologiczne Hildesheim, dobre, dostępne jest jako pdf.

Na pewno też na odcinku retyckim sytuacja będzie wyglądała tez inaczej.

Natomiast na ile będzie to sytuacja typowa a na ile atypowa to nie wiem. Może jak zbiorę i wrzucę większą liczbę danych obraz będzie klarowniejszy.

Sam temat jest pokłosiem tego, że przy okazji przenosin magazynu odkryłem karton z książkami niemieckimi z lat 70tych i 80tych tyczącymi się wyłącznie archeozoologii i teraz robię im zdjęcia i notatki.

Edycja

Istnieje też możliwość, że się pomylono i owo wysokie bydło to tur - cóż nasze metody względem rozpoznawania takiego wysokiego bydła, zwłaszcza jeśli jest kastrowane, a tura mają prawo być bardzo ograniczone.

[Furiusz]

U.K. Streitferdt, Osteoarchaologische Untersuchungen an Tierknochenfunden aus vier Romischen Stationen im Suddeutschland, Munchen (Monachium) 1972 - niestety autor niewiele informacji podaje co do tego z jakich części stanowiska pochodzi opisywany materiał.

Kilka ciekawostek np Gunzburg koło Ulm, castellum rzymskie datowane od 1 do III-IV wieku AD.

Bydło 289

Świnia 57

Owca/koza 25

Koń 4

Kura 6

Gęś 1

Nieokreślone 7

Razem 389

Kilka ciekawostek jest takich, że konie miały między 5 a 10 lat, bydło zaś wiekowo to 1 os 4 miesiące, 3 os 2-2.5 lat, 14 os ponad 3 lata - a w tym 6 osobników miało ponad 6-7 lat. Płeć mniej więcej 1-1-1, wysokość w kłębię 118-122 cm.

Pfaffenhofen k. Rosenheim to castellum i osada przy nim, materiał jest datowany od 1 poł II wieku po 4 c III wieku AD.

Bydło 1 182

Świnia 750

Owca/Koza 251

Koń 244

Pies 10

Kura 18

Gęś 1

Jeleń 17

Bóbr 11

Sarna 2

Dzik 2

Niedźwiedź 1

Sęp płowy 2

Nieokreślone 193

Razem 2 684

Ciekawe są cztery gatunki:

-koń bo mamy tu osobniki w wieku od 2 lat do ponad 15 lat. Oraz, a może przede wszystkim dlatego, że są to osobniki o wysokości w kłębie od 133 do 152 cm a więc wysokie jak na ówczesne warunki.

-bydło bo brak jest tu osobników młodszych niż 2.5 roku a ponad 33% wszystkich oznaczeń wieku to ponad 6-7 lat. Co do płci to mniej więcej stosunek wynosi 1-1-1

-świnia gdyż ponad 70% nie miało jednego roku a rozkład płci jest 0.5-1 na korzyść samców

-sęp płowy bo jest to gatunek dziś w tym rejonie nie występujący

No i Marzoll koło Reichenhall, które jest stanowiskiem bodaj najciekawszym gdyż jest to villa rustica, dość wąsko datowana 120/130 AD-170/180 AD, niestety jest jedno ale nie wiem z jak dużego obszaru i jakiego pochodzą nasze kości, oraz z jakich warstw a to dość istotne bo wydziela się tu 4 fazy, co przy tak wąskim datowaniu mogłoby nam idealnie obrazować dietę mięsna ówczesnych ludzi (jedna faza to ok 12.5 roku, ilość ludzi też mniej więcej dałoby się oszacować).

Bydło 152

Świnia 61

Owca/koza 49

Koń 8

Pies 2

Kura 6

Jeleń 8

Sarna 2

Dzik 1

Lis 1

Niedźwiedź 4

Kruk zwyczajny 3

Jastrząb zwyczajny 1

Nieokreślone 48

Razem 346

Do tego nieokreślona ilość muszli mięczaków.

Jedyny dorosły koń dla którego dało się wyliczyć wysokość w kłębie -132 cm- był klaczą w wieku 8-10 lat. Bydło miało od 0.5 roku (1 os) przez 2 lata (1 os) do ponad 6-7 lat (1 os). Nieco inaczej w przypadku owcy/kozy gdzie mamy jednego osobnika w wieku 2 lat i 3 os w wieku 3-4 lata.

Wysoki wiek uboju bydła czy owcy/kozy wskazuje na hodowle ze względu na mleko (albo wełnę w przypadku owiec). Niski wiek uboju świni w Pfaffenhofen to efekt hodowli dostarczającej głownie mięsa.

[Furiusz]

J.T. Zeilei L.S. de Vries,  Archeozoölogie.[w:] Forum Hadriani, Voorburg, pod red.  M. Bink i P.F.J. Franzen et al. . "BAAC Rapport", 2009

Łącznie odkryto tu 3196 szczątków zwierzęcych i podzielono je na dwie kategorie czasowe. Pierwsza to okres 120-170 AD i mamy tu:
bydło 192 kości
koń 4
owca/koza 37
świnia 28
pies 2
dzik 1
kura 4
gęś domowa 6
gęś dzika 10
cyraneczka zwyczajna 2
siewka złota 1
jesiotr zachodni 5
1 kość ryby karpiowatej
9 muszli omułka jadalnego
12 ostrygi jadalnej
1 fragment muszli nieokreślonego mięczaka
21 nieokreślonych kości ssaków

Drugi okres to okres od 170 do 270 AD
bydło 682
koń 29
owca 4
owca/koza 122
świnia 55
pies 13
kot 1
tur 3
dzik 1
nieokreślony gryzoń 1
kura domowa 19
gęś 14
gęś białoczelna 1
kaczkowate 11
ohar 1
cyraneczka zwyczajna 1
krzyżówka 1
sieweczkowate 1
żuraw zwyczajny 1
jesiotr zachodni 15
plamak 2
omułek jadalny 32
ostryga jadalna 16
sercówka jadalna 2
trąbik zwyczajny 1
zagrzebka 1
nieokreślona żaba 4

Co ciekawe bardzo tu mało kości zwierząt dzikich ssących za to sporo mięczaków