Wielcy Polacy, zapomniani, nieznani

[fraszka]

Kiedyś na zajęciach pani profesor jako formę zaliczenia semestru wskazała przedstawienie postaci Polaka, który odkrywał/zdobywał Syberię.

Dała też do przejrzenia książkę o wielkich Polakach na Syberii. W książce tej znalazłam wśród wielu mężczyzn jedną kobietę.

Zaintrygowało mnie, z racji mojej płci, czy więcej takich nie było.

I znalazłam - Marię Antoninę Czaplicką. O niej powstała moja prezentacja.

Słuchając kolegów i koleżanek z roku dowiedziałam się o wielu Polakach, którzy dla cara zdobywali Syberię - dowiedziałam się m.in, o Bronisławie Piłsudskim, czy Stanisławie Kierbiediu.

I chciałabym żeby powstał taki wątek - przypominajmy Polaków, którzy naprawdę coś w swoim życiu dokonali. Tak żeby pamieć o nich nie zaginęła.

Ja chciałabym przybliżyć postać kobiety, która w 1914 r. zostawiła na rok Wielką Brytanię i eksplorowała Syberię

Dr Maria Antonina Czaplicka urodziła się na warszawskiej Pradze, w zubożałej rodzinie szlacheckiej najprawdopodobniej 25.10.1884 r.

(w tym samym roku co słynny antropolog Bronisław Malinowski). Część dzieciństwa Maria Czaplicka, spędziła w Rosji, skąd po kilku latach wróciła

do Warszawy, gdzie studiowała na Latającym Uniwersytecie u geografa Wacława Nałkowskiego, a następnie w Towarzystwie Kursów Naukowych

i gdzie pracowała również jako sekretarka. Była również damą do towarzystwa.

Nauczała w tym czasie dzieci na tajnych kompletach oraz napisała powieść dla młodzieży pt.: „Olek Niedziela”.

M.A. Czaplicka, wyjechała z Królestwa Polskiego w 1910 r. i razem z Bronisławem Malinowskim rozpoczęła studia na katedrze antropologii London School of Economics.

Jej profesor - Charles Gabriel Seligman, zaproponował młodej Polce ukończenie studiów na Uniwersytecie Oksfordzkim.

Tam właśnie jej wykładowca Robert Ranulph Marett zdecydował się udzielić, mówiącej po rosyjsku Marii, stypendium na wyprawę do Syberii. Wierzył, że będzie Ona w stanie zdobyć więcej informacji na temat plemion syberyjskich, niż badacze polegający wyłącznie na tłumaczeniach.

Rezultatem pierwszej podróży M. A. Czaplickiej na Syberię i jej badań była książka pt.: „Aboriginal Siberia, a Study in Social Anthropology”, wydana w Oksfordzie w 1914 r. Napisana w prostym języku książka zdobyła popularność także poza kręgami akademickimi. M. A. Czaplicka była cytowana ponad 360 razy.

Książka ta była kilkakrotnie wznawiana.

W 1912 r. Maria Czaplicka otrzymała dyplom ukończenia antropologii.

Pod kierunkiem R. Maretta Maria Czaplicka zrobiła doktorat z antropologii jako druga osoba w Europie, warto zauważyć, że zdobyła swój tytuł doktorski przed B. Malinowskim.

Maria Czaplicka pisała również wiersze. W swojej korespondencji do Władysława Orkana - długoletniego przyjaciela, dopytywała się kiedy ujrzą one światło dzienne. Niestety utwory nie były zbyt dobre, a poza tym nie wiadomo, czy W. Orkan starał się o ich publikację.

Cała korespondencja z jego strony zaginęła, zostały jedynie listy pisane przez Marię Czaplicką, ocenzurowane przez adresata.

W 1914 r. Maria Czaplicka rozpoczęła drugą wyprawę na Syberię, wraz z malarką Dorą Curtis, Maud Haviland i Henrym Usher Hallem z muzeum Uniwersytetu Pensylwanii. Do Rosji przybyła zaraz przed wybuchem I wojny światowej. Wyprawę kontynuowała tylko z H. Hallem, podczas gdy pozostałe panie zdecydowały się powrócić do Wielkiej Brytanii.

Przezimowali w bardzo trudnych warunkach, przy czym Czaplicka w listach i późniejszych artykułach pisała, że niewiele nocy spędzili w namiocie (podzielonym jak nakazywała przyzwoitość na część żeńską i męską), często bowiem korzystali z gościnności tubylców. Czaplicka robiła pomiary antropometryczne, dużo fotografowała (jakość zdjęć jest niestety bardzo niska, nie tyle ze względu na sprzęt, ale głównie na warunki panujące nad dolnym Jenisejem- Wiele zdjęć M. Czaplicka retuszowała, nakreślając kontury na negatywach, dzięki czemu postacie są wyraźniejsze.

Bardzo mało jest w jej zbiorach krajobrazów, badaczka skupiała się na ludziach zamieszkujących Syberię. Podczas pobytu zgromadziła wiele eksponatów (nawiasem mówiąc miała później problem z przewiezienie ich przez angielską granicę, gdyż nie miała pieniędzy na cło), płacąc za nie wieloma artykułami pierwszej potrzeby. (głównie herbatą, tytoniem i angielskim serem).

Wyprawa w tym czasie była na pierwszych stronach gazet, przy czym jako najważniejszą informację podawano fakt, ze kierownikiem wyprawy jest kobieta:

- Dama przewodzi uczonym. Prymitywne życie na Syberii. Ekspedycja w celu studiowania nieznanych ras - The Daily Cronicle 22.05.1914 r.

- Nieustraszona badaczka. Trzy tysiące mil saniami po Syberii. Pierwsza biała kobieta, jaką oglądali tubylcy - The Daily Cronicle- 08.09.1915 r.

- Kobieta z Oxfordu na Syberii. Tubylcy nic nie słyszeli o wojnie - Evening news 08.09.1915

W 1915 roku M. A. Czaplicka uległa ciężkiej chorobie, nie przerwała jednak wyprawy i badań.

Podczas podróży liczącej prawie 5.000 km, M. Czaplicka wykonała kilkaset fotografii, niezliczoną ilość notatek antropometrycznych

i etnograficznych.

Większość pamiątek z tej wyprawy spoczywa w Pitt Rivers Museum.

W Polsce odbyła się jedna skromna wystawa poświęcona Jej osobie, w Muzeum w Krakowie.

Działalność naukowa

Główną przedmiotem zainteresowań Marii Czaplickiej były kulty duchów i szamanizm, a w szczególności:

- psychopatologiczny aspekt zjawiska

- kwestia tożsamości płciowej u szamanów

- zagadnienie histerii arktycznej.

W 1916 r. M. Czaplicka została również pierwsza kobietą wykładowcą antropologii na Uniwersytecie w Oksfordzie, wspieraną przez Mary Ewart Trust. Miała wykłady dotyczące narodów Europy Środkowej i Wschodniej, jak również zwyczajów plemion syberyjskich.

Mówiła również o sprawach polskich.

W 1920 r. M. Czaplicka za „prace etnograficzne i geograficzne w północnej Syberii” została uhonorowana przez Królewskie Towarzystwo Geograficzne - Murchison Grant.

Pomimo tego zwycięstwa, jej przyszłość finansowa wciąż była niepewna. Jej trzyletnie stypendium w Oksfordzie wygasło w 1919 r.

Otrzymała następnie tymczasowe stanowisko nauczyciela antropologii w Katedrze Anatomii Uniwersytetu w Bristolu.

W 1921 r. nie udało jej się uzyskać stypendium od Albert Kahn Travelling Fellowship, na które liczyła (były to pieniądze dla fotografików uwieczniających ludzi na całym świecie).

Marię Czaplicką łączył związek uczuciowy z Henrym Hallem. Popadła w depresję i popełniła samobójstwo dokładnie w tym czasie, kiedy ten wyjechawszy do USA, ożenił się z inną – 27.05.1921 r. Przyczyną śmierci mogła być również obawa przed więzieniem, które groziło Jej za długi.

M. Czaplicka planowała przenosiny do Ameryki i objęcie posady w Nowym Jorku.

H. Hall zaprzepaścił powierzoną mu dokumentację Jej podróży, którą miał do końca opracować i udostępnić światu.

M. Czaplicka została pochowana, zgodnie z życzeniem, w Oxfordzie na cmentarzu Wolvercote.

Prace M. A. Czaplickiej:

1/ Aboriginal Siberia, a Study in Social Anthropology (Oxford: Clarendon Press, 1914)

2/ “The Influence of Environment upon the Religious Ideas and Practices of the Aborigines of Northern Asia”. Folklore. 25. pp. 34–54. 1914.

3/ “The Life and Work of N.N. Miklubo-Macklay”. Man. 14. pp. 198–203, 1914.

4/ “Tribes of the Yenisei. The Oxford Expedition”. Times Russian Supplement. 13. p. 6. Sept. 18, 1915.

5/ My Siberian Year (London, Mills and Boon, 1916

6/ “Siberia and some Siberians”. Journal of the Manchester Geographical Soc. 32. pp. 27–42. 1916

7/ “The Siberian Colonist or Sibiriak. In W. Stephens ed. The Soul of Russia. London: Macmil

8/ “On the track of the Tungus”. Scottish Geographical Magazine. 33. pp. 289–303. 1917.

9/ “The Evolution of the Cossack Communities”. J. of the Central Asian Society. 5. pp. 42–58. 1918.

10/ “A plea for Siberia”. New European. 6. pp. 339–344. 1918.

11/ The Turks of Central Asia in History and at the Present Day, An Ethnological Inquiry into the Pan-Turanian Problem, and Bibliographical Material Relating to the Early Turks and the Present Turks of Central Asia. Oxford: Clarendon Press. 1918.

12/ “Poland”. The Geographical Journal. 53:36. 1919.

13/ “The Ethnic versus the Economic Frontiers of Poland”. Scottish Geographical Magazine. 36. pp. 10–16. 1920.

14/ “History and Ethnology in Central Asia”. Man. 21. pp. 19–24. 1921.

15/ The Turks of Central Asia Collected Works (Londyn, 1999

Źródła:

1/ James Urry, David Collins,1998 – Maria Antonina Czaplicka. Życie i praca w Wielkiej Brytanii i na Syberii. “Lud”, t. 82/1998, s. 61-74; Warszawa

2/ Białczyński - Maria Czaplicka (М. А. Чаплицка) odkrywczyni Syberii i syberyjskiego szamanizmu

https://bialczynski.wordpress.com/2010/04/01/maria-czaplicka-%D0%BC-%D0%B0-%D1%87%D0%B0%D0%BF%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%BA%D0%B0-odkrywczyni-syberii-i-syberyjskiego-szamanizmu/

3/ Bronisław Malinowski, Dziennik w ścisłym znaczeniu tego wyrazu, wstęp i oprac. Grażyna Kubica, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2002

4/ Grażyna Kubica, Siostry Malinowskiego, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2006

5/ http://www.oksford.co.uk/historia/znani-ludzie/maria-czaplicka - odkrywczyni-syberii/

Edytowane 13 Marzec 2015 przez fraszka

[secesjonista]

Jest podobny temat, choć nie uwzględniający kwestii płci:

forum.historia.org.pl - " Polacy w Rosji i na Syberii Chce zainteresować Was losami i działalnościa Polaków w Rosji i na Syb..."

[KalinaA]

Czochralski, chociaż ostatnio sobie o nim przypomniał polski Sejm.

[secesjonista]

Z rzeczy drobnych...

 

W dniu 13.03.2015 o 8:15 PM, fraszka napisał:

Dr Maria Antonina Czaplicka urodziła się na warszawskiej Pradze, w zubożałej rodzinie szlacheckiej najprawdopodobniej 25.10.1884 r. (...) Część dzieciństwa Maria Czaplicka, spędziła w Rosji, skąd po kilku latach wróciła do Warszawy

 

Trochę to niezręczne sformułowanie, do Rosji rodzina wyjechała w 1904 roku a powróciła do kraju w 1906 roku. Biorąc za datę urodzin rok 1888 (z dokumentu naturalizacji dla władz brytyjskich) to wyjechała mając lat 16, biorąc pod uwagę rok 1886 (podany m.in. przez Dionizję Wawrzykowską-Wierciochową) to udała się tam w wieku 18 lat. Najczęściej jednak za datę roczną narodzin przyjmuje się obecnie rok 1884 (ten sam co podała fraszka), wynika z tego, że wyjechała do Lipawy mając 20 lat. Trudno określać ten okres życia pojęciem: "część dzieciństwa".

 

Kolejny drobiazg...

 

W dniu 13.03.2015 o 8:15 PM, fraszka napisał:

Część dzieciństwa Maria Czaplicka, spędziła w Rosji, skąd po kilku latach wróciła

do Warszawy, gdzie studiowała na Latającym Uniwersytecie u geografa Wacława Nałkowskiego, a następnie w Towarzystwie Kursów Naukowych

 

Kiedy jeszcze przebywała w Rosji tajny Latający Uniwersytet został przekształcony w oficjalnie zaakceptowane, wspomniane Towarzystwo i Wolną Wszechnicę Polską.

 

I kolejny...

 

W dniu 13.03.2015 o 8:15 PM, fraszka napisał:

W 1921 r. nie udało jej się uzyskać stypendium od Albert Kahn Travelling Fellowship, na które liczyła (były to pieniądze dla fotografików uwieczniających ludzi na całym świecie)

 

Faktycznie, swego rodzaju idée fixe Alberta Kahna było dokumentowanie fotograficzne i filmowe życia społecznego na świecie, gromadzone w Archive de la Planete materiały złożyły na ogromną kolekcję liczącą 72 000 zdjęć (autochromów) i 100 godzin materiałów filmowych. Jednakże poza sponsorowaniem tego typu przedsięwzięć, bankier ten fundował też stypendia dla młodych badaczy, którzy podczas rocznej podróży mieli badać różne społeczności na świecie. I o tego typu stypendium starała się Czaplicka.

 

To wszystko jednak drobiazgi, które można skwitować stwierdzeniem, że to przykład mego nadmiernego czepialstwa, ale już stwierdzenia z poniższego fragmentu:

 

W dniu 13.03.2015 o 8:15 PM, fraszka napisał:

Tam właśnie jej jej wykładowca Robert Ranulph Marett zdecydował się udzielić, mówiącej po rosyjsku Marii, stypendium na wyprawę do Syberii (...) Rezultatem pierwszej podróży M. A. Czaplickiej na Syberię i jej badań była książka pt.: „Aboriginal Siberia, a Study in Social Anthropology”, wydana w Oksfordzie w 1914 r. Napisana w prostym języku książka zdobyła popularność także poza kręgami akademickimi. M. A. Czaplicka była cytowana ponad 360 razy. Książka ta była kilkakrotnie wznawiana (...)

W 1914 r. Maria Czaplicka rozpoczęła drugą wyprawę na Syberię, wraz z malarką Dorą Curtis, Maud Haviland i Henrym Usher Hallem z muzeum Uniwersytetu Pensylwanii

 

są niewybaczalne dla osoby, która zadeklarowała swe zainteresowanie tą postacią.

Nie jestem w stanie zrozumieć skąd wzięła się u fraszki ta pierwsza wyprawa. Zwłaszcza, że w żadnym z tytułów książkowych czy artykułów z sieci wymienionych w źródłach do tej prezentacji takiej informacji nie uświadczymy. Może fraszka zajrzała na polskojęzyczną Wiki, gdzie faktycznie można znaleźć informację:

"Tam właśnie jej wykładowca Robert Ranulph Marett zdecydował się udzielić stypendium na wyprawę do Syberii. Wierzył on że mówiąca w języku rosyjskim Czaplicka, będzie w stanie zdobyć więcej informacji na temat plemion syberyjskich, niż badacze polegający na tłumaczeniach. Rezultatem badań była książka Aboriginal Siberia, a Study in Social Anthropology, wydana w 1914 roku (...) 21 maja 1914 roku Czaplicka rozpoczęła drugą wyprawę na Syberię, wraz z malarką Dorą Curtis, Maud Haviland i Henry Usher Hallem z muzeum Uniwersytetu Pensylwanii".

/pl.wikipedia.org, notka biograficzna: "Maria Antonina Czaplicka"/

 

Na taki trop źródłowy może wskazywać daleka zbieżność obu fragmentów, choć fraszka akurat w swych źródłach naszej Wikipedii jakoś nie wymienia. Zadziwia mnie, że fraszka nie zastanowiła się dlaczego z wyprawy na Syberię rozpoczętej w maju 1914 r. Czaplicka wydała pierwsze wspomnienia dopiero w 1916 roku. A z wyprawy niby z tego samego roku (1914) miałaby wydać opracowanie naukowe w tym samym roku: czyli jej wyprawa, opracowanie publikacji naukowej i jej wydanie miałyby się zawierać pomiędzy 1 stycznia a 21 maja.

Gdyby jednak fraszka zajrzała na anglojęzyczną Wiki do notki biograficznej tej postaci to spotkałaby się z całkiem inną informacją:

"Marett encouraged her to use her Russian language skills in a review of literature on native tribes in Siberia, which became her book Aboriginal Siberia, published in 1914. At this stage she had never visited Siberia...".

 

A autorka, która w Polsce najbardziej się przyczyniła do popularyzacji tej postaci jak i jej dorobku, czyli Grażyna Kubica (z czasem publikująca pod nazwiskiem: Kubica-Heller), a którą fraszka wymieniła w źródłach, nic o tej "pierwszej" wyprawie nie napisała. Co więcej dokładnie opisała okoliczności powstania wspomnianego tytułu: "Aboriginal Siberia, a Study in Social Anthropology".

Otóż to opracowanie nie było wynikiem: "pierwszej wyprawy" ani wynikiem żadnych badań (terenowych) Czaplickiej. Gdy w Londynie miał miejsce Kongres Amerykanistów (w 1912 r.) przybyli nań badacze z Rosji, m.in.: Waldemar Jochelson, Franz Boas czy Lew Szernberg, którzy zapoznali swych brytyjskich kolegów ze swymi badaniami Syberii. 

"Będąc pod ich wrażeniem, Marett powierzył Czaplickiej napisanie książki, która zdawałaby relację z ówczesnej wiedzy na temat ludów syberyjskich, pochodzącej ze źródeł rosyjskich i polskich niedostępnych brytyjskim antropologom. W ten sposób powstał tom "Aboriginal Siberia. A Study in Social Anthropology" (opublikowany w roku 1914 w Clarendon Press)".

/G. Kubica-Heller "Maria Czaplicka i jej syberyjska wyprawa", we wstępie do: M. Czaplicka "Mój rok na Syberii" w tłum.

H. Kossak-Nowocień, Toruń 2013, s. 15/

 

Amicus fraszka, sed magis amica veritas... 

 

I jeszcze taka refleksja natury ogólnej, a raczej związanej z badaniem nad działalnością kobiet z modnych perspektyw wykluczenia i gender. Jestem przekonany, iż powinniśmy się chwalić taką postacią jak Czaplicka i propagować jej dorobek, zarówno w kraju jak i zagranicą. Z mego dość pobieżnego rozpoznania tematyki nauk antropologicznych w tych czasach i osób zaangażowanych w tego typu badania wynika, że przynajmniej w Wielkiej Brytanii o dorobku Czaplickiej nie zapominano. Może jest tak, że przed artykułami i i książką Kubicy w Polsce nieco o Czaplickiej zapomniano, zwłaszcza, że pozostawała w cieniu Bronisława Malinowskiego. Tylko trzeba znać proporcje...

Malinowski stworzył metodę jeśli nie całą szkołę, Czaplicka przeprowadziła badanie w zasadzie jednej grupy etnicznej. I nic tu do rzeczy nie ma jej płeć. Tymczasem czytam:

"Celem niniejszego artykułu jest przybliżenie postaci Marii Czaplickiej. Grażyna Kubica pisze, że Czaplicka była jedną z tych kobiet, o których „świat zapomniał, ich dzieła przykrył warstwą kurzu, a ciała pogrzebał w bezimiennych” grobach (...) O trafności powyższego spostrzeżenia Kubicy świadczyć mogą już problemy z ustaleniem daty urodzenia Czaplickiej. Istnieją trzy możliwości...".

/K. Łuczaj "Dlaczego nie Maria Czaplicka? O relacji pomiędzy międzynarodowym sukcesem kobiety, a jej wpływem na naukę polską", w: "Maska. Magazyn antropologiczno-społeczno-kulturalny", "Decyzja- Działanie-Wpływ. Aktywność kobiet w perspektywie międzykulturowej", nr 9, 2010, Materiały z konferencji 26-27/03.2009", s. 27; z przywołaniem: G. Kubica "Siostry Malinowskiego, czyli kobiety nowoczesne na początku XX wieku", Kraków 2006, s. 5/

 

Znam wiele znanych postaci ze świata mężczyzn, których spuścizna jest szeroko omawiana a nie znamy ich daty urodzenia - czy to jest dowód na ich zapomnienie? Czy fakt, że sama Czaplicka podawała inną datę narodzin niźli jej matka ma świadczyć o jej zapomnieniu? 

Wreszcie ten: "bezimienny grób", skąd wiadomo, że bezimienny skoro pani Kubica jednak go odnalazła? Dla czytelników z Polski ta autorka napisała o: "bezimiennym grobie". Kiedy jednak Oxford obchodził swą setną rocznicę ustanowienia nauk antropologicznych na swej uczelni konferencją w której brała udział pani Grażyna Kubica ta powiedziała:

"I found her grave at Wolvercote Cemetery (it is in a rather dilapidated state)".

/W. James "Reflections on Oxford's Global Links", w: "A History of Oxford Anrtopology" ed. P. Rivière, New York, Oxford 2009, s. 172

 

Jest jednak różnica pomiędzy bezimiennym grobem a grobem zaniedbanym czy zniszczonym. Przywoływany Maretta wyraził nadzieję, że Czaplicka będzie miała zarezerwowane miejsce w Polskim Panteonie Sławy, mylił się ale chyba pani Kubica nieco przesadza.

/por. tegoż "Proffesor Bronislaw Malinowski: An account of the memorial meeting held in London on July 13. 1942". London 1942, s. 7/