Psy w religijności społeczeństw Bliskiego Wschodu i Azji Mniejszej

[Furiusz]

Jestem w trakcie przygotowywania wystąpienia na temat roli psów w kulcie i religijności starożytnych, ze szczególnym uwzględnieniem Greków i Rzymian ale z małymi wypadami na terytorium Bliskiego Wschodu oraz europejskiego barbaricum (głownie chodzi o społeczności celtyckie i kulturę przeworską). Być może, jak uda mi się zebrać wystarczająco dużo fajnego materiału, wystąpię z tym na jakiejś konferencji. Także można spodziewać się kolejnych tego typu tematów na forum, najpierw w dziale Grecja.

Wracając do głównego wątku, wyjść chciałbym tutaj od tego co napisałem w recenzji pracy dr. Ł. Niesiołowskiego-Spano w tym wątku / https://forum.historia.org.pl/topic/15291-timai/ \, dla przypomnienia i większej klarowności, wkleję odpowiedni fragment:

Zdecydowana większość prac jest interesująca i do tej kategorii należy też tekst pana dr Łukasza Niesiołowskiego-Spano¹, choć odnoszę wrażenie, że autor popełnił w nim pewien błąd. Tytułem wstępu nie od dziś wiadomo, że archeolodzy i historycy lubią się sobą wzajem posiłkować. Historycy lubią się posiłkować w swoich pracach tzw "twardym" materiałem czyli zabytkami archeologicznymi, archeolodzy zaś w swoich interpretacjach tego co odkryli lubią się posiłkować wiedzą historyczna i tym co wymyślili historycy. Dochodzi więc do błędnego koła, historyk wymyśli sobie jakąś teorie, archeolog ją wykorzysta do zinterpretowania swoich zabytków, następnie zaś historyk będzie się posiłkował danymi archeologicznymi mówiącymi o tym, ze jego hipoteza jest poprawna i/lub odwrotnie.

Wydaje mi się, że pan doktor trafił na taki właśnie błąd. Zastanawiając się nad znaczeniem czasownika 'arp i tym czy na podstawie jego wykorzystania w ST da się wyrazić przypuszczenie, że kulty chtoniczne utrzymywały się długo w tradycji hebrajskiej były żywotne, badacz ten koncentruje się przede wszystkim na interpretowaniu Pwt 21, 1-9. Wspomaga się jednak Iz 66,3 gdzie w tekście są zestawione poprawne i niepoprawne zachowania kultowe, zwłaszcza interesuje tu fragment mówiący o łamaniu karku ('arp) psów. By wesprzeć tezę, że to nie jest jedynie retoryczne odwoływanie się do dawno nieistniejącej praktyki, badacz ten wspiera się danymi archeologicznymi. Powołuje się tu na przykład Aszkelonu, gdzie badający go archeolodzy znaleźli spore cmentarzysko psów. Autor powołuje się w przypisie m.in. na tekst Stager'a². Tu pojawia się problem. Przede wszystkim w tekście tym wspomina się, że archeozoolodzy zajmujący się odkrytymi kośćmi ustalili, że zwierzęta te zmarły z przyczyn naturalnych a dodatkowo dalej jest stwierdzone, że jedyne powiązanie tego cmentarzyska z rytuałem ofiarniczym da się wywieźć z ... Iz 66,3. Mam pewne obawy, ze z drugim analogicznym stanowiskiem (Tell Haror) będzie podobnie, gdyż wydaje mi się, że autor wiedzę na jego temat czerpał z prac poświęconych Aszkelonowi (nie znalazłem nigdzie przypisu do badań w Tell Haror, a odnośny przypis odwoływał się do pracy Halpern'a na temat Aszkelonu).

Temat jest interesujący, być może znajdę więcej czasu i poszukam więcej informacji na ten temat, bo wydaje mi się, że warto. Dodam też, że tezy doktora Niesiołowskiego nie opierają się jedynie na tym przykładzie.

Sytuacja w rzeczy samej niezwykła gdyż odkryto tu prawie 1400 psich pochówków. Liczba sama w sobie mocno niezwykła. Postarano się poszukać analogii w najbliższej okolicy. Analogii można poszukać na Cyprze gdzie pochówki takie znane są od co najmniej okresu wczesno cypriockiego - chodzi o takie stanowiska jak Lapithos grób 303, gdzie odkryto czaszkę psa ³ czy Politiko, gdzie w dwóch grobach 322 i 3 odkryto kości ludzkie, szkielet psa i w przypadku grobu 3 kości konia⁴. Tu ciekawe jest świadectwo Herodota⁵, wspominającego o dość ścisłych związkach między kultem na Cyprze a w Aszkelonie. Pisze on mianowicie, że świątynia Afrodyty Ouranii, w Aszkelonie jest najstarszą świątynią tej bogini oraz, że to na jej wzór powstawały cypryjskie świątynie tej bogini. Halpern⁶ z kolei szuka pierwowzorów tego kultu w Mezopotamii. No i tu można poszukać pewnych analogii do kultu bogini Gula, odpowiedzialnej za leczenie i uzdrawianie⁷. Tekst pani Ornan tyczy się w zasadzie pewnej pieczęci z wizerunkiem tejże bogini choć autorka odwołuje się i do innych zabytków związanych z tą. Można też powołać się na obiekt kultowy z Urkesz⁸ oraz teksty rytuałów huryckich przechowanych w bibliotekach hetyckich⁹.W drugim z nich opisane są różnorodne rytuały związane z oczyszczaniem armii dotkniętej zarazą czy po prostu leczeniem ale również z magicznym ochranianiem sypialni pary królewskiej w nocy, poprzez umieszczenie w pokoju szczeniaka a przed drzwiami magicznej figurki psa. W przypadku pierwszym chodzi o pewien obiekt kultowy wzniesiony na południe od pałacu (w rzeczy samej pałac w Urkesz zachodzi na ten obiekt co wskazuje na to, ze jest młodszy. Obiekt ten, jest podziemny i przypomina nieco dziurkę od klucza - jest to najpierw prostokątna "piwnica" o kamiennych ścianach, w której północnej części wybudowano również kamienne okrągłe pomieszczenie. Użytkowanie tego obiektu na podstawie ceramiki datowano na 2300 - 2100 aC. Odkryto tu oprócz licznych fragmentów ceramicznych także kości zwierzęce głownie szczeniaków oraz prosiaków, choć było tu też 18 kości oślich. Wedle autorów obiekt ten służył do odprawiania rytuałów ofiarnych dla bóstw świata podziemnego, w których to rytuałach, jak opisują to teksty huryckie, głównymi ofiarami były młode świnie i szczeniaki.

Inną jeszcze tezę wysunęli Wapnish i Hesse¹⁰ wedle których pod względem wieku i płci populacja psów z Aszkelonu nie odpowiada w pełni normalniej strukturze populacji "psów miejskich" (nadmierna liczba szczeniaków), a masowość tych pochówków wynika z nagłej katastrofy (epidemia?) która wybiła całą populację albo większość tejże lub, że jedynym elementem który łączy te psie pochówki jest to, ze psy zmarły i niekoniecznie musi mieć to jakiś związek ze sferą obrzędową. Hipoteza kusząca aczkolwiek problematyczna gdyż wyznaczono co najmniej dwie fazy tych pochówków jedną datowaną na koniec V wieku aC drugą na początek IV wieku aC. Inna sprawa, że jak zwracał uwagę autor opracowania tyczącego się co prawda wysp brytyjskich, co akurat ma tu mniejsze znaczenie, nie wiemy do końca co robiono ze zdechłymi psami, oraz nie wiemy jak bardzo na decyzję o tym czy danego psa pochować czy wyrzucić do śmieci wpływała jakaś więź emocjonalna łącząca właściciela i zwierzę. Wydaje mi się jednak, ze 1400 pochówków w okresie 80 lat to trochę zbyt dużo by akurat te elementy miały decydujący wpływ na odkrytą w Aszkalonie sytuację. Pewnego wpływu nie da się jednak wykluczyć. Tu chwilowo przypisu nie dam bo nie mogę znaleźć tego tekstu.

Na jeszcze inną możliwośc - mianowicie rytuał miejscowego pochodzenia, wskazuje M. Edrey¹¹ który uważa, że pochówki te były wynikiem rozwoju lokalnej religijności i cytuje tu całkiem sporo stanowisk z regionu gdzie pochówki psów odkryto (choć nigdy w takiej masie). Wydaje mi się to całkiem rozsądną propozycją. Niestety gdy autor schodzi na rozważania na temat tego, ze być może Achemenidzi jako wyznawcy zoroastryzmu nie wtrącali się a nawet wspierali miejscowy kult (ze względu na wysoką w nim pozycję psa, gdzie w zoroastryzmie pies ma zajmować również bardzo wysoką pozycję), to zaczynam wątpić a to przede wszystkim z tego powodu, ze nie wiemy czy już wtedy ta religia istniała. Są głosy i to całkiem liczne, że w pełni zaistniała dopiero w okresie sasanidzkim.

To taki krótki przegląd tematyki, póki co ważną nierozwiązaną kwestią pozostaje skąd taka masowość psich pochówków na tym stanowisku?

Zapraszam do dyskusji. Jak zaznaczyłem to krótka wycieczka na tereny mi naukowo nieco obce, a też i materiał który zebrałem jeśli idzie o Bliski Wschód jest skromy, jeszcze skromniejsza jest zaś moja wiedza co do religii tam panujących.

Może jeszcze dla większej klarowności tekstu zacytuję Iz 66.3:

Kto zarzyna na ofiarę wołu, a zarazem jest mordercą ludzi, kto ofiaruję owcę, a zarazem łamie kark psu, kto składa ofiarę z pokarmów, a zarazem rozlewa krew świni, kto spala kadzidło a zarazem czci bałwana - ci obrali sobie swoje drogi i ich dusza ma upodobanie w ohydach.

¹ Ł. Niesiołowski-Spano, Ślady kultu chtonicznego w Biblii - hebrajski czasownik 'arap [w:] TIMAI. Studia poświęcone profesorowi Włodzimierzowi Lengauerowi przez uczniów i młodszych kolegów, pod red A.Wolicki, Warszawa 2009

² L.E. Stager, Why Were Hundreds of Dogs Buried at Ashkelon? [w:] Biblical Archaeology Review 17/3 1991

³ E. Gjerstad et al., The Swedish Cyprus Expedition 1, Sztokholm 1934, p. 47-49

⁴ L.P. Day, Dog Burials in the Greek World [w:] American Journal of Archaeology, t.88, z.1 1984, p. 21-32

⁵ Herodot, Dzieje, ks.I, 105

⁶ B. Halpern, The Canine Conundrum of Ashkelon: A Classical Connection? [w:] The Archaeology of Jordan and Beyond: Essays in Honor of James A. Sauer pod red. L.E. Stager, M.D. Coogan, 2000, p. 133-144

⁷ T. Ornan, The Goddes Gula and Her Dog [w:] Israel Museum Studies in Archaeology, 2004, p. 13-30

⁸ M. Buccellati, Introduction to the Archaeozoology of the Abi [w:] Studi Micenei ed Egeo-Anatolici, t.47 2005, p. 61-66

⁹ B.J. Collins, The Puppy in Hittite Ritul [w:] Journal of Cuneiform Studies t.42 1990, p. 211-226

¹⁰ P. Wapnish, B. Hesse, Pampered Pooches or Plain Pariahs? The Ashkelon Dog Burials [w:] Biblical Archaeologist 56/1993, p. 55-80

¹¹ M. Edrey, The Dog Burials at Achaemenid Ashkelon Revisited [w:] Tel Aviv 35/2008, p. 267-282

[Furiusz]

M. Popko, Magia i wróżby u Hetytów, Warszawa 1982, s.57-58 "Jeżeli wojsko zostanie pokonane przez wroga, to za rzeką [po drugiej stronie granicy?] przygotowuje się obrzęd w ten sposób. Za rzeka rozcina się pośrodku człowieka, kozła, szczeniaka i prosiaka. Z jednej strony kładzie się połowy i z drugiej strony kładzie się połowy. Przed nimi zaś robi się bramę z gałęzi głogu i przeciąga powyżej sznur [?]. Potem przed brama z jednej strony rozpala się ogień. Wojsko przechodzi pośrodku. (...)"

Czy ten rytuał oczyszczenia (to magia nie religia ale jedno z drugim bywa blisko) nie przypomina tego z tematu Pies w religijności Greków opisanego przez Rufusa w odniesieniu do armii macedońskiej? Autorowi cytowanej pracy przypomina i nawet pisze, że zaczerpnięto go od Hetytów. W każdym razie ciekawa koincydencja.

[secesjonista]

W Mezopotamii pies miał raczej niejednoznaczny charakter, był bowiem atrybutem zarówno Guli, czyli bogini zdrowia, jak i wyobrażeniem Lamasztu, który był demonem śmierci i chorób.

[secesjonista]

Co nieco o psach w religii zaratusztriańskiej:

www.cais-soas.com - M. Boyce "Dog in Zoroastrianism".

[secesjonista]

Choć dla muzułmanów pies miał być zwierzęciem nieczystym to przecież trudno wymagać by muzułmańscy władcy zrezygnować mieli z rozrywki w postaci polowania z psem. Wedle wierzeń sam Allach miał zesłać ludziom psa w typie charta perskiego (saluki), który miał przynosić ludziom szczęście i radość.

[secesjonista]

O psach w Mezopotamii:

A. Shaffer "Enlilbaniand the 'Dog House' in Isin", "Journal of Cuneifrom Studies", 1974, t. 26

A. Livingstone "The Isin 'Dog House' Revisited", tamże, 1988, t. 40.