Niemiecka wizja urbanistyczna Warszawy

[secesjonista]

Kilka informacji o urbanistycznej koncepcji Warszawy w myśl zamierzeń niemieckich.

Plan Friedricha Pabsta, w jego szerszym rozumieniu, miał całkowicie odmienić zarówno rolę miasta, jak i jego przestrzenną strukturę.

W gabinecie Hansa Franka znaleziono tekę z piętnastoma tablicami, zawierającymi plany i fotografie, gdzie przedstawiono zarówno historyczny rozwój miasta, jak koncepcje jego przyszłej reorganizacji.

Tablica 1. Prezentacja Warszawy w połowie XVII wieku

Tablica 2. Warszawa na początku XVIII wieku.

Tablica 3. Warszawa na początku XIX wieku.

Tablica 4. Miasto na początku XX wieku.

Wszystkie te tablice ukazujące historyczny rozwój miasta wykonane są w ten sam sposób. Są to opracowania tuszem na odbitkach planu w skali 1:20000; wykonanego przez Dział Regulacji i Pomiarów Zarządu m. Warszawy z 1935 roku.

Tablica 5. Zawiera rozwój granic administracyjnych Warszawy od roku 1823 do 1938.

Tablica 6. Na planie 1:2000000 zaznaczono granice państwa polskiego z 1939 r., na które naniesiono koło o promieniu 150 km (z Warszawą jako środkiem), co miało obrazować zasięg obszaru gospodarczego (Der zugeordnete Wirtschaftsraum vor dem Kriege) miasta z tego okresu.

Tablica 7. To już obszar gospodarczy nowo projektowanego miasta, zawężony do koła o promieniu 50 km.

Tablica 8. Jest niejako uzasadnieniem dwóch poprzednich. Na podkładzie granic z 1939 r. w skali 1:2000000 ukazano sieć kolejową (Netz der Bahnen des Generalgouvernements) miasta z sześcioma gałęziami (nie uwzględniono linii brzeskiej) zbiegającymi się radialnie w Warszawie:

1. Gdańska

2. Białostocka

3. Lubelska

4. Radomska

5. Częstochowska

6. Poznańska

Tablica 9. Na powyższym podkładzie ukazano cztery linie kolejowe w osi z zachodu na wschód:

1. Bydgoszcz, Ostrołęka, Białystok, Baranowicze

2. Berlin, poznań, Kutno, Warszawa, Brześć n/B, nach Moskau*

3. Wrocław, Częstochowa, Kielce, Radom, Lublin, Kowel, Sarny, nach Sowjet-Russland

4. Wrocław, sosnowiec, Kraków, Lwów, Krasne

Układ radialny tras pozostawiono jako linie o znaczeniu drugorzędnym i pomocniczym. Dodatkowo zaznaczono dwie trasy prowadzące od Rzeszy ku granicom wschodnim Polski z roku 1939:

5. Od Białegostoku ku Dźwińskowi

6. Od Krasnego ku granicy

Tablica 10. Projekt w skali 1:20000 ukazujący Warszawę ograniczoną do 6 km² wraz z Pragą o powierzchni 1 km². W sumie stanowiło to dwudziestą część obszaru miasta ukazanego na tablicy 5.

Tablica 11. Obrazuje skalę zniszczeń wskutek nalotów i pożarów (Zerstörungen im Kriege 1939 durch Brand und durch Fliegerbomben).

Tablica 12. Składa się z porównania dwóch makiet:

1. Stara Warszawa (Stare Miasto) z XVII wieku

2. Nowa Warszawa (całość)

Tablica 13. To wskazanie kolejności likwidacji dotychczasowych centrów miasta i zabudowań.

Tablica 14 i 15. To uzupełnienie poprzedniej (Tablicy 12), prezentująca sylwetkę miasta od strony Wisły.

Jak zatem miała wyglądać przyszłość miasta?

Osią koncepcji była marginalizacja znaczenia poprzez zmniejszenie obszaru, liczby mieszkańców, stworzenie koncepcji miasta przelotowego.

W świetle General Plan Ost miasto stanowiło komunikacyjną przeszkodę, a jego sieć połączeń kolejowych w układzie radialnym nie spełniała nałożonych jej funkcji komunikacyjnych w ramach "Drang nach Osten". Zatem miasto trzeba był zdjąć niejako z głównych tras kolejowych i przenieść na drogi podrzędne.

Obszar miasta wraz terenami zielonymi miał być zredukowany do 15 km², czyli dziesiątej części zarysu granic administracyjnych przedwojennych. Obszar gospodarczy miasta miał zostać zmniejszony z 70000 km², zaś powierzchnia ze 140 km² do 15 km² (Tabl 6 i 7).

Co ciekawe uwzględniono istnienie getta Żydowskiego. Na tablicy 13. znajduje się zarys getta o powierzchni 482 ha, przeznaczony do wysiedlenia (Judenaussiedlung). W zamian wytoczono obszar zmniejszony do 143 ha (Judenviertel). Uwzględniając zapowiedzianą przez Niemców redukcję gęstości zaludnienia na 1 ha (trzykrotną), można wyliczyć, że Judenviertel miał być miejscem docelowym dla 30000 ludzi. Ludność nowego miasta miasta się ograniczać liczbą 130 000 (Tabl. 10).

Z warszawy miało wychodzić siedem wylotowych arterii w kierunkach:

1. Poznań

2. Grójec

3. Radom, Kielce, Krakau

4. Brest Litowsk, lublin

5. Białystok, U.S.R.R.

6. Modlin, Danzing (brzeg praski)

7. Modlin, Danzing (brzeg litewski)

W rejonie płn-wsch narożnika placu Saskiego następować miało skrzyżowanie dwóch tranzytów:

pierwszy: Danzing-Kielce-Krakau

drugi: Łódź-Breslau-Posen-Berlin-Radzymińska-Białystok-U.S.R.R..

Obrzeżny zachodni tranzyt autostradowy biegnie jakby w osi Żelaznej do zwarcia z Nowym Światem, obrzeżny południowy - Grójecką i Al. Jerozolimskimi, obrzeżny północny - północnymi zboczami parku Traugutta, obrzeżny wschodni - brzegiem praskim, ulicami Modlińską, Jagiellońską, Grochowską.

Obszar Dworca Głównego pozostawiono nienaruszonym. Stacje rozrządowe umiejscowiono w dwu miejscach:

- teren Szpitala Dzieciątka Jezus

- tereny na Pradze, na wschód od ZOO

Stację towarową ulokowano w pobliżu składów na ul. Stawki.

Zarys rzecznego portu praskiego, jak i port Czerniakowski i osadniki pozostawiono bez zmian.

Obszar miasta miał więc być zamknięty do wielkości określonej (mniej więcej) ulicami: przedłużeniem ul. Chałubińskiego (od zachodu), ul. Stawki i parkiem Traugutta (od północy), Starym Miastem, Mariensztatem i Nowym Miastem od Wschodu, Al. Jerozolimskimi (od południa). Oś płd-płn długości 3 km, zaś wsch-zach 2 km. Miasto miało być rozcięte dwiema autostradami na cztery części.

W sumie z dawnej Warszawy, jeśli patrzeć pod kątem zabytków architektonicznych i urbanistycznych, ostać się miały jedynie Belweder i Łazienki. Plac Saski ulega zmniejszeniu poprzez rozbudowę skrzydeł pałacu.

Znikają zarówno Marszałkowska, Mokotowska, Dzika, Twarda, koszary Mirowskie, oś Saska i Stanisławowska, padają założenia Tiregaille'a. Pozostawiono gmachy Szpitalu Wolskiego i Cytadeli, ale w znacznie zmienionej formie. W miejsce Teatru Wielkiego powstaje budowla o charakterze ratusza.

Ośrodek na przestrzeni plac Teatralny-Mariensztat miał mieć charakter obszaru elitarnego. Rejon Powiśla na wschód od Nowego Świata miał być uwolniony od wszelkiej zabudowy. Tereny te przeznaczono pod zieleń, dla celów sportowo-rekreacyjnych wyznaczono obszar w miejsce dawnych Dynasów.

Oba brzegi Wisły miały łączyć trzy mosty drogowe:

1. na wysokości Cytadeli

2. Kierbedzia

3. Poniatowskiego

oraz dwa kolejowe:1. na wysokości Cytadeli

2. średnicowego.

Praga zostaje wyłączona z obrębu Warszawy, odległość pomiędzy zabudową Pragi a nowego miasta to 2 km. Sama Praga została ograniczona do osiedla o wymiarach 2 km x 0,5 km.

Wspomniana teka zaopatrzona jest w dedykację:

"Die Arbeit wurde ausgeführt von Städplanern aus Würzburg, deren Würzburger Städteplan am 20.6.1939 die Anerkenung des Führers gefunden hat. Ich danke meinen Mitarbeitern für ihr Werk und lege dasselbe in die Hände des Generalgouverneurs der besezten polnischen Gebiete, Reichsminister Pg. Dr. Frank.

Warschau, den 6 Februar 1940.

Der Städtprasident Dr. Dengel".

*- zachowałem pisownię miejscowości zgodną z występującą na tablicach.

[secesjonista]

Taka ciekawostka...

w lipcu 1939 r. na Kongresie Międzynarodowej Federacji Budowy Miast i Mieszkalnictwa Walter Schütte (emigrant z Niemiec) poinformował, że Frank Pabst pochwalił mu się nominacją* na naczelnego architekta miasta... Warszawy!

Pabst wraz ze swymi współpracownikami z würzburskiego urzędu planowania już kilka miesięcy przed wybuchem wojny opracowywali plany co do Warszawy, czyli jak zredukować jej rolę do prowincjalnego miasta niemieckiego. Prace ułatwiało im to, że byli w posiadaniu szczegółowych zdjęć lotniczych miasta. Zdjęcia zostały wykonane na zlecenie Wydziału Planowania Miasta przez fotografa nazwiskiem Koch. Oczywiście były to ściśle tajne materiały.

Choć w historii utrwaliła się nazwa "plan Pabsta", to jego prawdziwymi twórcami byli urbaniści z Würzburga: Nüremberger i Grimm.

Kiedy Pabst zainstalował się już w Ratuszu wciąż kontynuowano prace i np. koncepcja zabudowy placu Zamkowego (po całkowitym zburzeniu Zamku Królewskiego) zakładała zbudowanie olbrzymiej Volkshalle. Opracowaniem tego zagadnienia zajmował się Hans Hubert Laufgen, data projektu: październik 1942.

No, ale niedługo potem był Stalingrad...

Szerzej:

Z. Skibniewski "Dwie koncepcje urbanistyczne Warszawy", "Stolica" nr 36, 1970

* - z datą objęcia stanowiska 1 października 1939 r.