Kazimierz Twardowski 1866-1938

[Semper]

Kazimierz Twardowski (1866-1938) spędził w Wiedniu blisko 30 pierwszych lat swego życia. W tym mieście urodził się, wychował i uzyskał wszechstronne wykształcenie. W okresie wiedeńskim zetknął się z osobami, które ukształtowały jego charakter i intelekt. Nie ulega wątpliwości, że gdy Twardowski w 1895 roku przybył do Lwowa, aby objąć katedrę filozofii, był już w pełni dojrzałym człowiekiem i uczonym.

Mimo że wiedeński okres w życiu Twardowskiego odegrał zasadniczą rolę, to jednak nie został dotychczas wystarczająco dobrze zbadany i opisany. Prezentowana tu książka tę lukę znakomicie wypełnia (obyczaje, polityka, zagadnienia społeczne, kultura, Polonia wiedeńska).

Anna Brożek (ur. 1980) — dr hab., filozof, pianistka, historyk nauki, adiunkt w Zakładzie Semiotyki Logicznej Instytutu Filozofii Uniwersytetu Warszawskiego; autorka m.in. książek Symetria w muzyce (2004), Principia musica (2006), Wprowadzenie do metodologii dla studentów teorii muzyki i muzykologii (2006) oraz Pytania i odpowiedzi (2007), a także kilkudziesięciu artykułów z dziedziny semiotyki logicznej, metodologii, ontologii, historii filozofii polskiej i muzykologii.

Anna Brożek

Kazimierz Twardowski w Wiedniu

Format 215 na 205 mm, s. 242, liczne ilustracje, indeks nazwisk,

drzewo genealogiczne Kazimierza Twardowskiego,

dołączona płyta DVD z filmem

Kazimierz Twardowski we wspomnieniach najbliższych i w ocenie znawców

(scenariusz i realizacja Anna Brożek)

ISBN 978-83-7507-081-1

szczegółowy opis książki

Spis treści

Wstęp

Rozdział pierwszy. Środowisko

1. Polacy w Wiedniu

2. Twardowscy i Kuhnowie

3. Atmosfera domowa

4. Rodzina Twardowskich w Dziennikach i listach Kazimierza

5. Wiedeń oczyma Twardowskiego

KAPSUŁKA: PIUS TWARDOWSKI

KAPSUŁKA: KAHLENBERG

KAPSUŁKA: KOŚCIÓŁ ŚW. RUPRECHTA

KAPSUŁKA: KOŚCIÓŁ ŚW. ANIOŁA STRÓŻA

Rozdział drugi. Terezjanum

1. Wzorowa szkoła

2. Losy Twardowskiego w Terezjanum

3. Terezjanum w oczach Twardowskiego

4. Zainteresowania i plany młodego ucznia

KAPSUŁKA: TEREZJANUM

Rozdział trzeci. Studia

1. Początki

2. Ognisko

3. U Dzieduszyckich w Jezupolu

4. Filozofia w Wiedniu

5. Ponownie w Jezupolu

6. Małżeństwo

KAPSUŁKA: UNIWERSYTET WIEDEŃSKI

KAPSUŁKA: FRANZ BRENTANO

KAPSUŁKA: WOJCIECH DZIEDUSZYCKI

Rozdział czwarty. Ostatnie lata w Wiedniu

1. Podróż

2. Venia legendi

3. Docentura w Wiedniu

Rozdział piąty. Przyjaźnie i miłości

1. Koledzy i powiernicy.

2. Józef Krypiakiewicz

3. Twardowski i kobiety

4. Maria Gąsowska

5. Wanda Lange

6. Emilia Gattinger

7. Helena Gostkowska

8. Eliza Albrecht

9. Kazimiera Kołodziejska

KAPSUŁKA: STANISŁAW NIEWIADOMSKI

KAPSUŁKA: HANS SCHMIDKUNZ

Rozdział szósty. Osobowość

1. Charakter

2. Temperament

3. Intelekt

KAPSUŁKA: SAMUEL TWARDOWSKI

KAPSUŁKA: JÓZEF TWARDOWSKI

Rozdział siódmy. Światopogląd

1. Patriotyzm

2. Religia

KAPSUŁKA: BOLESŁAW TWARDOWSKI

Rozdział ósmy. We Lwowie

1. Profesor–nauczyciel — czyli lwowska działalność pedagogiczna Twardowskiego

2. Profesor–organizator — czyli lwowska działalność publiczna Twardowskiego

3. Profesor–uczony — czyli lwowska działalność naukowa Twardowskiego

Rozdział dziewiąty. Epizod wojenny

1. Twardowski rektorem

2. Lwów pod okupacją rosyjską

3. Polacy w Wiedniu w czasie I wojny światowej

4. Działalność Twardowskiego w wojennym Wiedniu

5. Działania Twardowskiego we Lwowie w latach 1915–1917

KAPSUŁKA: JULIUSZ TWARDOWSKI

Rozdział dziesiąty. Filozof wiedeński

1. Twardowski jako filozof wiedeński

2. Twardowski i jego uczniowie a filozofowie austriaccy

2.1. Wpływ Brentana na Twardowskiego

2.2. Brentaniści w Szkole Lwowsko–Warszawskiej

2.3. Wpływ Twardowskiego na szkołę Brentana

3. Poglądy filozoficzne Twardowskiego w okresie wiedeńskim

3.1. Główne prace

3.2. Ontologia

3.3. Teoria przedstawień

3.4. Teoria sądów

3.5. Teoria prawdy

3.6. Podstawy etyki

3.7. Problem psychofizyczny

3.7.1. Klasyfikacja koncepcji duszy

3.7.2. Dusza a ciało

3.7.3. Nieśmiertelność

Bibliografia

Wykaz ilustracji

Drzewo genealogiczne Kazimierza Twardowskiego

Indeks nazwisk

A

Abrahamowicz Dawid 15 Adamkiewicz W[?] 74 Ajdukiewicz Kazimierz 9 96 97 156 172 173 175 177 197 202 203 Ajdukiewicz (z domu Twardowska) Maria 10 95 96 97 Albrecht III (książę austriacki) 97 Albrecht Eliza 32 70 76 79 84 130 137–141 Albrecht V (książę austriacki) 22 Armin Bettina von 100 L’Arronge Adolph Arytoteles 88 100 102 110 197 210 Asnyk Adam 144 d’Aviano Marco 43

B

Baden Ludwig Wilhelm von 43 Badeni Kazimierz 15 Bárány Robert 99 Bartoszewski Karol 80 Bayern Max Emanuel von 43 Bażan Tadeusz 117 Bażan Władysław 117 Bażan Zofia 117 121 Beck Adolf 181–188 Beck Max Vladimir 104 Becker Leopold 56 Beethoven Ludwik van 38 70 83 149 203 Bendl Ignaz Johann 49 Benischke Gustav 45 Berger Alfred 87 Berlioz Hector 30 36 Berndt Friedrich 55 56 Bieńkowski A[?] 74 Biesiadecki W[?] 74 Bilczewski Józef 162 Biliński Leon 15 183 Błachowski Stefan 99 Bobrinski Gieorgij 182 Bodyński [Maksymilian? Józef?] 38 Bogdański J[?] 74 Bolesław Śmiały (król polski)105 Bolzano Bernard 205 Borkowski [Mieczysław? Emanuel?] 38 81 111 Bormann Eugen 83 Borowski Marian 198 Bösendorfer Ludwig 81 Brahms Johannes 70 Brentano Christian 100 Brentano Clemens 100 Brentano Franz 9 88–89 92 97 100–101 111 195–196 Brentano Ludwig Joseph (Lujo) 100 Breuner Philipp Friedrich von 48 Bronikowska Antonina 124 Büchner Friedrich 65–66 110 158 Büdingen Max 84 Burger Fanciszka von 18 39 Busoni Ferruccio 144 Byron George 38

C

Carlone Carl 48 Chavanne Josef 57 Chłędowski Kazimierz 50–52 Chopin Fryderyk 56 80 144 149 Ciol Anton 56 Clauss Karl 87 Clemens Franz Jakob 100 Cuervan [?] 23–24 Cukrowicz Aleksander 193 Cunald 46 Czaplicki Władysław 21 Czartoryski Adam 155 Czartoryski Jerzy Konstanty 15 Czartoryski Konstanty Adam Jerzy Aleksander 15 Czartoryski Konstanty Maria 15 Czaykowski S[?] 74 Czeżowski Tadeusz 197 203 Czichaczew Dymitr 181–183 Czołowski Aleksander 81

Ć

Ćwikliński Ludwik 189–190

D

Darlewska (z domu Twardowska) Helena 95–96 Darlewska–Turant Maria 11 Darlewski Jan 10 Darlewski (Dudryk) Longin 10 96 Dąbrowski A[?] 74 Dąmbska Izydora 99 Dingelstedt Franz von 37 Doroszenko Piotr 41 du Prel Carl 109–110 Dunajewski Julian 15 Dürer Albrecht 108 Dzieduszycka Antonina 85 93 103 Dzieduszycka (z domu Mazarska) Antonina 103 Dzieduszycka (z domu Pietruska) Domicella 103 Dzieduszycka Seweryna 83–84 90–93 103 Dzieduszycki Aleksander 103 Dzieduszycki Władysław 84–86 90–94 103 195 Dzieduszycki Wojciech 15 36 81–87 90–93 99 103–106 204

E

Ehrenfels Christian von 88–89 102 Elmer Władysław 163 Escherich Gustav 87 Exner Franz 77 87

F

Fechner Gusthav Theodor 205 207–208 Ferdynand I Habsburg (cesarz austriacki) 41 48 Ferdynand II Habsburg (cesarz austriacki) 98 Fischer Hans 99 Flatau Michał Stanisław 81 Foerster Wilhelm 145 Franciszek Ferdynand (arcyksiążę austriacki) 180 Franciszek Stefan (książę lotaryński) 71 Franciszek z Asyżu 48 Franciszek z Paoli 48–49 Frank Hans 163 Freud Sigmund 102 Fries Friedrich Ritter von 58 Frycz Karol 45 Fryderyk III Habsburg (cesarz austriacki) 47 Fryderyk Wilhelm IV (król pruski) 100 Fryze (z domu Krypiakiewicz) Anna 33 107 Fuld Georg Cornelius 89

G

Gabryl Wojciech 99 Ganster Constancia 38 137 Ganster Lucrecia 38 Garbowski Tadeusz 99 Gattinger Bianka 135–136 Gattinger Emilia 25 134–138 Gattinger Hermina 135 Gautsch Paul 60 74 Gąsowska Anna — zob. Pohoska (z domu Gąsowska) Anna Gąsowska Jadwiga — zob. Przybyszewska I voto Kasprowiczo­wa (z d. Gąsowska) Jadwiga Gąsowska (z domu Paidly) Joanna 123 Gąsowska Maria — zob. Grüner (z domu Gąsowska) Maria Gąsowski Edward 123 Gisalrich 46 Gniewosz W[?] 74 Goldmann [córka Bernarda] 80 Goldmann Bernard 80 Gołuchowski Agenor (senior) 15 Gołuchowski Agenor (junior) 15 Gołuchowski Józef 72 Gomperz Theodor 84 87 Gonzaga Alojzy 49 Gostkowska Helena 136–138 Gostkowska Zofia Anna — zob. Moraczewska (z domu Gostkowska) Zofia Anna Gostkowski Roman 69 137 Graft Anna 120 Grieg Edvard 144 Grove Elli 137 Grüner Gustaw (junior) 130 Grüner Gustaw (senior) 130 Grüner (z domu Gąsowska) Maria 6 29 31 60–61 117 121–130 132 137 148 Grüner Zygmunt 130 Gschwandtner Franz 11

H

Haeckel Ernst 205 Hanusz Jan 80 Hartmann Eduard von 205 Hartmann Emil von 132 Hayek Friedrich 99 Heitzmann Julius 140 Heller Ludwik 184 Hempel Josef von 48 Henryk II Pobożny (książę polski) 105 Hermann (margrabia badeński) 43 Hermann Edward 56 Herold [Jiři? Józef?] 81 Hertling Georg Freiherr von 109 Hess Victor Franz 99 Hoff Alexander 19 Höfler Alois 56 88–89 145 197 202 Hoppe [Lepoldine] 107 Hoszowski Z[?] 74 Hume David 205 207 Husserl Edmund 102 197–198

I

Ingarden Roman 9 198 Innocenty XI (papież) 41 43 45 Isemann (z domu Schmidkunz) Hedwig 146

J

Jadacki Jacek Juliusz 11 200 Jadassohn Salomon 144 Jagić Vatkoslav 87 Jan z Głogowa 99 Jan III Sobieski (król Polski) 16 20 39–45 Jan Jerzy III (elektor saski) 43 Janáček Leoš 144 Jaworski Roman 184 Jaworski Władysław Leopold 183–184 Johann Georg III (elektor saski) 43 Józef II Habsburg (cesarz austriacki) 72 Jundziłł Stanisław 99

K

Kaden–Bandrowski Juliusz 184 Kara Mustafa 41 48 182 Karol V (książę lotaryński) 43 Karol VI Habsburg (cesarz austriacki) 71 Karol X Gustaw (król szwedzki) 153 Kasprowicz Jadwiga — zob. Przybyszewska I voto Kasprowi­czowa (z d. Gąsowska) Jadwiga Kasprowicz–Jarocka Anna 161 Kasprowicz Jan 124 Kastil Alfred 102 Kempis Tomasz à 161 Kerry Benno 199–200 Klein Martin 38 135 Kluczycki Jakub Franciszek 14 19 21 72 Kochanowski Jan 144 153 Kochanowski Roman Kazimierz 80 Kołodziejska Kazimiera — zob. Twardowska (z domu Koło­dziejska) Kazimiera Kołodziejski Walery [Walerian] 92 Konegen Carl 92 197 Konopnicka Maria 144 Kopernik Mikołaj 149 Kostka Stanisław 49 72 Kotarbiński Tadeusz 9 169 171 Kotek Georg 56 Krall Jacob 84 Krasiński Ignacy 80 Krasnopolski Horacy 101 Kraszewski Józef Ignacy 148 Kraus Oskar 108 Krechowiecki Antoni Ritter von Sas 95 Kreibig Josef Klemens 89 109 159–160 Krenn Franciszek 144 Kriegl Edler Leopold von 43 Krypiakiewicz Józef 32–33 36 38 76 79–86 96 118–120 130 132 134 138 141 149 Krypiakiewicz (z domu Twardowska) Zofia 19–22 24 27–28 30–33 36–38 67 107 117 128–129 Kucharski Ferdynand 79 Kuhn Antoni 122 Kuhn Edward 18 Kuhn Emil 121–122 Kuhn Emilia 122 Kuhn Ignacy 18 Kuhn Juliusz 122 Kuhn Malwina — zob. Twardowska (z domu Kuhn) Malwina Kuhn Olga 121 135 Kukutsch Isidor 56 Külpe Oswald 108

L

Lago A[?] de 74 Lanckoroński Antoni Józef 16 Lanckoroński Maciej 15 Landsteiner Karl 99 Lange Carl Georg 89 Lange Wanda 130–132 Leciejewski Johann 87 Leibniz Gottfried Wilhelm 205–206 208 Leinkauf Johann 56 Leo Juliusz 183 Leopold I Habsburg (cesarz austriacki) 41 43 Leszetycki Teodor 192 Leśniewski Stanisław 9 192 202 Lewińska Maria — zob. Twardowska (z domu Lewińska) Maria Leybold Eduard Frierich 49 Lieben Ida von 101 Liechtenstein Johannes von 43 Ligne Charles–Joseph de 43 Ligne Sydonia de 45 Linde Samuel Bogumił 15 Locke John 205 Loewi Otto 99 Lorenz Konrad 99 Loritz Urban 44 Lotze Rudolf Herman 207 Ludwig Wilhelm (margrabia badeński) 43 Lueger Karl 74

Ł

Łukasiewicz Jan 9 108 183 196–197 202

M

Magnuska Anna 152 Mahler Gustav 144 Maksymilian Emanuel (elektor bawarski) 43 Mandybur Eugen[iusz] 38 Manzotti Luigi 38 Marek Aureliusz 66 Marenco Romuald 38 Maria Teresa (cesarzowa austriacka) 50 56 69 71–72 98 Marty Anton 101–102 Masaryk Tomáš Garrigue 102 Matejko Jan 20 38 Mazarska Antonina — zob. Dzieduszycka (z domu Mazarska) Antonina Mehoffer Józef 45 Meinong Alexius von 56 102 197–199 202 Mekler Siegfred 87 Melcer Henryk 192 Mendelssohn Felix 56 Miączyński Władysław 199 Mickiewicz Adam 17–18 80 203 Mikuli Karol 144 Milikowski Jan 18 Młodzianowska Wanda 135 Möllwald Alois Egger Ritter von 56 74 Moraczewska (z domu Gostkowska) Zofia Anna 137 Moraczewski Jędrzej Edward 137 Morscher Edgar 197 Moszyński J[?] 74 Mozart Wolfgang Amadeus 38 56 86 Mühlbacher Engelbert 83 Müllner Laurenz 87

N

Narutowicz Gabriel 156 Nätkansson Cäcilie 146 Nawratil Karl 68 Neisser Karl 89 Neumayer Franz Sales 45 Neusser Edmund 120 Newton Izaak 149 Nicolai Otto 56 Nietzsche Friedrich 196 Niewiadomski Stanisław 118–119 144 Nowiński Stanisław 55 191 Nowosilcow Nikolai 155

O

Ochorowicz Juliusz 67 Olejniczak Tadeusz 161 Olędzki (Olęcki?) Stefan 119 O’Mengher Mary 124 Ordzianko Felicja 154 Orkan Władysław 184 Orzechowski Stanisław 99 Ossoliński Józef Maksymilian 15 Osuchowski Antoni 186 Owidiusz 153 Ozajstowicz Józefina (Józefa) 92

P

Paderewski Ignacy Jan 144 186 Paidly Joanna — zob. Gąsowska (z domu Paidly) Joanna Pailleron Édouard 37 Pałągowska Karolina 124 Panzinger Franz von 38 Peter Carl 59 Pietruska Domicella — zob. Dzieduszycka (z domu Pietruska) Domicella Piłsudski Józef 124 186 191 Pińczykowski Walerian 63 Pius XI (papież) 163 Pohoska (z domu Gąsowska) Anna 124 Portheim Mathilde von 146 Potocki Franciszek 45 Prel Carl du 109–110 Prossnitz Adolf 17 Przełęcki Marian 203 Przerwa-Tetmajer Kazimierz 144 Przybyszewska I voto Kasprowiczowa (z d. Gąsowska) Jadwiga 124 Przybyszewski Stanisław 124

R

Raciborski Aleksander 116 Rencki Roman 186 Riedl Robert Christian 56 Rittner Edward 15 Robaudi Vinzenzo 56 Robert Hans 38 Rokitansky Hans von 38 Romer Adam 58 74–75 Rosen Jan Henryk 45 Rottmayr Johann Michael 49 Rozenberg [?] 17 Rubinstein Anton 38 R[udnicki?] J[ulian?] 130 Rudolf IV (książę austriacki) 94 Rumpf Jakob 56 Ryszard [?] 24

S

Sachs Hans 108 Sapalski Franciszek 155 Sapieha Adam Stefan 163 Sawczyński Henryk 181 Sawicki Jan 74–75 Sawiczewski [stanisław?] 118 Schenkl Karl 57 Schiff Johann [John] 21 Schmidknz Arne 145 Schmidkunz Hans 88 109 145–146 169 Schmidkunz Walter 145 Schmidt Franz 70 Schnüne Franz 113 Schonka Franz 117–118 Schrenck–Notzing Freiherr Albert von 109 Schrödinger Erwin 99 Schumann Robert 38 70 Schwabe Paula — zob. Twardowska I voto Smolinowa (z domu Schwabe) Paula Sędziwój Michał 99 Shakespeare William 37 Siegl Heinrich 77 Sieniuta Piotr 153 Sienkiewicz Henryk 186 192 Skarżyński K[?] 74 Skórski Aleksander 116 Skrzypiński Kasper 152 Słowacki Juliusz 68 80 124 161 Smolinowa Paula — zob. Twardowska I voto Smolinowa (z domu Schwabe) Paula Smolka Franciszek 15–16 106 Smoluchowski Marian 99 Smólski Grzegorz 68 Sonnenthal Adolf von 38 Spampani Carlo 154 Spinoza Baruch 205 Staff Leopold 192 Stahremberg Ernst Rüdiger 41 Stamm Edward 99 Stańkowska Franciszka — zob. Twardowska (z domy Stańkow­ska) Franciszka Starzyński Stanisław 181 Steiner Rudolf 102 Stöhr Adolf 87 Stokowski Apolinary 19 Stoll Heinrich Wilhelm 57 Strauss Johann 38 Strawiński Igor 70 Stricker Salomon 67 Strupp Karl 193 Struve Henryk 116 Stumpf Carl 102 109 Stwosz Wit 108 Styka Jan 94 105 Sucher Rosa 38 Szeptycki Andrzej 163

Ś

Ślepowron–Kołodziejski Stanisław 96 Śniadecki Jędrzej 98 155 Świtalska Zofia 121 Świtalski Feliks Szczęsny 19

T

Taaffe Ludwig 72 Tarnawska [córka Leonarda?] 80 Tarnawski Leonard 80 136 Tarski Alfred 9 202 Tatarkiewicz Władysław 9 167 Teichmüller Gustav 205 Then Franz 56 Tomczak (z domu Twardowska) Aniela 95–96 112 Tomczak Andrzej 10–11 Tomczak Józef 96 Trendelenburg Friedrich Adolf 100 Twardowska Aniela — zob. Tomczak (z domu Twardowska) Aniela Twardowska (z domu Gniazdowska) Dorota 152 Twardowska (z domu Stańkowska) Franciszka 162 Twardowska Helena — zob. Darlewska (z domu Twardowska) Helena Twardowska (z domu Kołodziejska) Kazimiera 92–93 110 143 Twardowska (z domu Kuhn) Malwina 14 16–20 22–24 29 33 47 49 62 86 Twardowska Malwina (córka) 19 36 93 107 120 Twardowska Maria 19 Twardowska Maria — zob. Ajdukiewicz (z domu Twardowska) Maria Twardowska (z domu Lewińska) Maria 17 Twardowska I voto Smolinowa (z domu Schwabe) Paula (Paulina) 192 Twardowska Zofia — zob. Krypiakiewicz (z domu Twardow­ska) Zofia Twardowski Aureliusz — zob. Zoepnek–Twardowski Aureliusz Twardowski Bolesław 161–166 Twardowski Jan 17 Twardowski Juliusz 15 17 19 21–22 27 29 31 34 36–39 41 74 77 93 110 116 158 183–184 191–192 Twardowski Kazimierz passim Twardowski Leon Jan 17 39 Twardowski Marceli 162 164 Twardowski Pius 16–30 39–43 49 63 79 154 162 191 192 Twardowski Samuel 17 152–154

U

Uhl [?] 138 Uhlirz Karl 87 Ujejski Kornel 144

V

Varquez Carl 48 Vogl Heinrich 38 Vogt Theodor 77 87

W

Wagner Richard 38 192 Wagner–Jauregg Julius 99 Wahle Richard 88 Waldeck Georg Friedrich von 43 Walser von Wendenheim [?] 108 Wartenberg Mścisław 183 Weber Carl Maria von 70 Wergliusz 59 120 Wergiliusz z Salzburga 46 Weryho Władysław 175 180 Weyr Emil 88 Wiegand Heinrich 38 Więckowski J[?] 74 Wilfinger Franz 11 Wiśniowiecki Janusz 153 Wiśniowiecki Jerzy 153 Wiśniowiecki Krzysztof 153 Wittgenstein Paul 70 Witwicki Władysław 99 160 176 186–187 196 Władysław IV (król polski) 153 Wolf Adam 74 Wolf Christian 198 Wolski Mikołaj 41 Wolter Charlotte 37 Wołoszczakowa [żona Eustachego? Eugeniusza?] 80–81 Wołoszczak Eugeniusz 80 Wołoszczak Eustachy 80 Wujek Jakub 72 Wurzner Franciszek 55 Wyspiański Stanisław 144 184

Z

Zaleski [Wacław?] 80 Załuski Karol 69 Zbaraski Krzysztof 152 Zeissberg Heinrich Ritter von 77 87 Zellner Leopold Aleksander 81 Ziemiałkowski Florian 138 Zimmermann Robert 56 83 92 145 Zoepnek–Twardowski Aureliusz 192 Zöchbauer Franz 56

Ż

Żeromski Stefan 192 Żuławski Jerzy 184