Handel winem doby hellenistycznej

[Furiusz]

jak wiadomo handel winem można śledzić na bazie amfor a więc pojemników w których je transportowano, na co zwracałem uwagę na blogu przy okazji wpisu o bosporańskim handlu zbożem i o czym pisał na forum Secesjonista, pozwolę sobie go zacytować:

"Notowany w Tanais spadek ilości towarów z Rodos w drugiej połowie II w. p.n.e.759 uznać należy za jeden z argumentów potwierdzających zmianę orientacji eksportu rodyjskiego po ogłoszeniu Delos wolnym portem. Jak pokazuje analiza gęstości rozkładu stempli datowanych na ten okres, nie był to proces gwałtowny, lecz zachodzący stopniowo. Pozwoliło to Rodyjczykom dokonać reorganizacji i przebudowy sieci partnerów handlowych W przypadku Tanais proces ten być może wymusił znalezienie nowych dostawców. Jak już wyżej wspomniano, wynikiem tego jest obserwowany w I w. p.n.e. wzrost importu z ośrodków takich jak Kos czy Kolchida a pod koniec stulecia także Heraklea Pontyjska".

/M. Matera "Analiza importu towarów w amforach rodyjskich na podstawie materiałów odkrytych w Tanais. Zarys kontaktów handlowych Rodos z obszarem dolnego Donu w III-I w. p.n.e.", Inst. Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, Dysertacja doktorska napisana pod kierunkiem Prof. dr. hab. P. Dyczka, Tom I, Warszawa 2014, s. 149-150/

Niewątpliwie narzędzie to pozwala nam w niezwykle ciekawy sposób rekonstruować powiązania ekonomiczne ówczesnego świata. Mnie zaciekawiła pewna ciekawostka ze świata dackiego. Otóż: Jednym z najciekawszych odkryć w Cetateni jest stwierdzenie stempli anepigraficznych (znaków geometrycznych, naśladujących nieudolnie litery greckie, lecz pozbawionych sensu) na uchwytach amfor geckich, które zachowały jeszcze kształt amfor z Rodos. Pochodzą one niewątpliwie z ośrodków rzemieślniczych i handlowych w Mutenii, najbardziej nadającej się do uprawy winnej latorośli. H. Daicoviciu, Dakowie, Warszawa 1969, s.55 dalej autor sugeruje, że Dakowie rozwinęli produkcje na wzór hellenistyczny i dlatego oznaczali swoje amfory. Książka jest straszliwie dakocentryczna i to widać choćby na tym przykładzie bo wyraźnie jest to zwykła lokalna podróbka przedmiotu pożądanego przez miejscowych nabywców jako egzotycznego. Ciekawe na ile popularne były tego typu podróbki u Daków.

[Furiusz]

Nieco wcześniejsze czasy - N.Oome, P.A.J. Attema, Portieri, a Hellenistic Fattoria in the foothills of the Sibaritide (Calabria, Italy), site report and shard catalogue, "Paleohistoria" t.49/50 (2007/2008), s.617-685 odkryto tu sporo fragmentów amfor które w klasyfikacji Vandermerscha z 1994 roku odpowiadają typom MGS III i MGS IV. Wedle niego miały służyć do transportu wina i być produkowane w Thourioi. Datacja tych typów to koniec V w aC - 330/310 aC.

[Furiusz]

Z. Sztetyłło, Rola Myrmekionu w życiu gospodarczym państwa bosporańskiego w IV - I w. p.n.e., Warszawa 1972, s.50-66 wszystkich stempli na amforach jest tu 3706 z czego 1924 należy do Sinope, 654 do Rodos, Herakleę reprezentuje 423 sztuki, Tazos 159, Chersones 54, Kos 54, Knidos 49, Chios 14, Paros 15, inne 58 i do tego Grupa Parmeniskosa o trudnym do ustalenia pochodzeniu. W grupie inne mieszczą się pojedyncze stemple Mende, Aleksandrii w Troadzie, Lagynosos, stemple italskie czy anepigraficzne.

W przypadku Sinope odnotowuje się wzrost ilości amfor wraz z czasem - na lata 360-350 datowanych jest 58 amfor, na lata 325-275 aC już 216 a na lata 220-183 aC 318 zaś najmłodsze stemple datowane na 150-120 aC to już 429 sztuk. Odwrotnie wygląda to w przypadku Rodos gdzie amfory z lat 220-180 ac to 214 sztuk, z okresu 180-150 aC jedynie 13 a z II/I wieku aC już tylko 2.

Import z Heraklei pozostawał stały przez cały okres swojego trwania tzn IV-III wiek aC, import z Tazos był dość silny w V wieku aC a osłab zasadniczo w III wieku aC. Reszta występuje dość sporadycznie i może być odbiciem pojedynczych zakupów wina, zwłaszcza odnosi się to do stempli występujących pojedynczo.

Bardzo ciekawie wygląda sytuacja Rodos które najwyraźniej straciło rynek zbytu na terenie północnej części M. Czarnego gdzie wypchnęła owo polis konkurencja Sinope. Być może jest to też odbicie zmiany w podejściu do handlu w samym Rodos.

[Furiusz]

A. Bozkova, Englyptic Amphora Stamps from tumulus on Kolokita Promontory near Sozopol (the ancient Apollonia Pontica) [w:] PATABS II. production and trade of amphorae in the Black sea, pod red. Ch. Tzochev, T. Stoyanov, A. Bozkova, Sofia 2011, s.111-145 - mamy tu kurhan a w nim półokrąg z amfor, część z nich nosiła stemple producenckie. Mamy tu imiona następujących producentów wina - Agathon, Artandas, Archelas, Dionysios, Enarchos, Enyomos, Heraion, Herakleidas, Teoksenos, Onasos i Pironidas. Do tego imiona trzech urzędników miejskich - Aristokles, Ortesilas, Sosios. Podobny zestaw imion urzędników i producentów z podobnymi amforami odkryto w 1948 w Olbii i w kilku jeszcze miejscach na zachodnim wybrzeżu M. Czarnego. Wszystkie są datowane dość wąsko na 395-385 aC. niestety nie wiem jaki ośrodek je produkował.

M. Damyanov, Early hellenistic grave finds from the vincity of Dionysiopolis (on the Bulgarian Black Sea Coast), "Archaeologica Bulgarica" t.7 z.2 (2003), s.25-36. W jednym z kurhanów mamy zwarty chronologicznie zestaw amfor które można datować na okres między 294 a 287 aC - mamy tu 5 stemplowanych amfor z czego cztery lepiej zachowane stemple należą do Tazos. Mamy też następujące imiona na stemplach - Aischrion, Archenaks, Menedemos i są to urzędnicy eponimiczni co ułatwia nam datowanie amfor. Amfory to typ 4d wg Lazarowa.

V.H. Baumann, Consideratii asupro importului de amorfe grecesti in nordul Dobrogei, "Studii si communicari de istorie si arheologie Peuce" t.4 (1973-74), s.29-47 autor podaje, że pod koniec V wieku i przez cały IV aż po sam poczatek III wieku ac w północnej Dobrudży funkcjonowały amfory z Tazos w handlu masowym ale sporadycznie spotyka się je do końca III wieku aC.

W odniesieniu do Rodos pojedyncze sztuki mamy w V wieku aC i na przełomie IV/III wieku aC ale masowy napływ produktu rodyjskiego to III wiek aC by wraz z jego zakończeniem zniknąć z rynku. Knidos wydrapało sobie spory fragment rynku w II i I wieku ac ale nigdy nie osiągnęło takiej pozycji jak Rodos czy Tazos. Znacząca ilość importów w IV wieku tworzą amfory Chios a w IV i III wieku na rynku funkcjonują tez wina Heraklei Pontyjskiej. Do tego mamy pojedyncze amfory Sinope z Mahmudi datowane na 220-180 aC.

Zasadniczo pokrywa się to z tym co widać w odniesieniu do Myrmekionu. Przy czym udział Synopy jest zdumiewająco mały ale to może kwestia stanu badań.

[Furiusz]

Amfory odnajdujemy, razem z naczyniami do picia w grobowcach trackiej arystokracji gdzie są pozostałością uczt na cześć zmarłego. W grobowcu w Mal tepe (Maltepe) koło Mezek w południowo-wschodniej Bułgarii mamy amforę tazyjską, typologicznie z późnego IV - 1 poł III wieku aC. Jest na niej stempel na którym w górnej linii jest nazwa producenta Thasion po środku wyobrażenie amfory a pod nią imię Aineas. Aineas był miejskim urzędnikiem co pozwala datować amforę na z grubsza 294-285 aC - mimo, że jest to słabo rozpoznany okres w odniesieniu do urzędników Tazos. Ch. Tzochev, The hellenistic Tomb of Mal Tepe in Thrace: a reconsideration of burial sequence and dating, "Ancien West and east" t. 13 920140, s.49-62

[Furiusz]

T.J. Barako, Amphoras through the Ages [w:] Ashkelon, Volume 1: Introduction and Overview (1985–2006), pod red. L. E. Stager, J. D. Schloen, D. M. Master, Eisenbrauns 2008 w okresie hellenistycznym mamy trochę amfor cypryjskich (co nie dziwi) ale też amfory Kos służące do transportu wina.

Jeszcze może o Atenach. V.R. Grace, The Middle Stoa Dated by Amphora Stamps, "Hesperia" t.51 z.1 (1985) s.1-54 podaje, że w tarasowaniu ziemi pod budowę Środkowej Stoa odkryto spory zestaw amfor i imadeł od nich ze stemplami z czego 885 to stemple Rodos, 382 Knidos, Tazos 60, Chios 23, Korynt 7, Sinopa 6, Grupa Parmeniskos 5, Grupa Zenona 5, Paros 2, Samos 1, łacińskie 1 i kilka niezidentyfikowanych.

Sam początek budowy owej stoa przypada na okres ok 183 aC a w zasadzie tuz po 183 aC i jak uważa autorka sfinansowana budowa była z darowizny Pharnakesa I króla Pontu.

Ciekawe jest to, że w badaniach agory w maju 1960 roku w warstwach z II wieku aC odkryto 4432 stemple Rodos na amforach i aż 120002 stemple Knidos i 674 Tazos. Skąd takie odwrócenie ilości amfor (a więc wielkości handlu) z Rodos względem depozytu pod Stoą? Ano stąd, że Ateny musiały gdzieś tuz po 183 aC drastycznie zerwać kontakty handlowe z Rodos na czym skorzystało wyraźnie Knidos i stąd zestaw stempli z agory który tworzył się przez cały II wiek zawiera 3 razy więcej zabytków pochodzenia knidyjskiego niż rodyjskiego a zestaw tworzący się w 1 ćw II wieku odwrotnie.

Ciekawe co było katalizatorem takiej nagłej i gwałtownej zmiany?

[Furiusz]

Warto pamiętać też, że w 2 ćw II wieku aC Knidos pozostawało zależne od Rodos, dokładnie miedzy 190 a 166 aC, wcześniej zaś pozostawało w strefie wpływów ptolemejskiej.

[Furiusz]

V. Stolba, Some Reflections on the Amphora Stamps with the Name of Amastris, "Black Sea Studies" t.1 (2003), s.279-301 Amastris to córka Okastresa a ten był bratem Dariusza III, jednocześnie jest to nazwa miasta jakie powstało na jej życzenie. Pani miała ciekawą historię wydana najpierw za Kraterosa, po śmierci Aleksandra zostaje porzucona i wychodzi za tyrana Heraklei pontyjskiej Dionizjusza Dobrego. Po jego śmierci władała Heraklęą samodzielnie ale szybko zaopiekował się nią nie kto inny jak Lizymach.

Amastris produkowało amfory z winem i stemplami królowej które odkrywane są wyłącznie w trzech miejscach - państwie bosporańskim, Chersonesie krymskim i w Olbii (oraz u ujścia Donu). Były trzy typy tych amfor - dwa naśladujące amfory Heraklei (co nie dziwi) i jeden naśladujący amfory Sinope co wynika z tego, że w synojkizmie Amastris brało udział dawne emporium Sinope.

Tekst Stolby uściśla nieco ich datowanie.

[Furiusz]

G. Tsetskhladze, Y. Vnukov, Colchian Amphorae: Typology, Chronology, and Aspects of Production, „The Annual of the British School at Athens”, t.87 (1992) bardzo ważna praca zwłaszcza jeśli idzie analizę petrograficzna potwierdzającą, że glina do produkcji tzw amfor brązowoglinianych jest pochodzenia miejscowego - kolchidzkiego. Pewne uwagi do tej pracy miał Kac, który powołując się na podobieństwo części amfor brazowoglinnych do amfor Synopy zwrócił uwagę, że mogły one być produkowane gdzieś w strefie oddziaływań Synopy ale w pobliżu terenów kolchidzkich czyli południowe wybrzeża M. czarnego przy granicy turecko-gruzińskiej. Wnukow bronił się jeszcze teza o imporcie garncarzy z Synopy ale ostatecznie przychylił się do tezy podzielenia amfor brązowoglinnych na dwie grupy - odpowiadające dwóm centrom produkcyjnym - południowe centrum w rejonie Trapezuntu dzisiejszego i drugie centrum w środkowej i północnej Kolchidzie.