Spartańscy homoioi a Likurg

[Furiusz]

Wszyscy znamy ta historię - oto w Sparcie pojawia się wielki prawodawca Likurg, który wprowadza coś co zwiemy ustrojem spartańskim - z przyznawanym dla każdego Spartiaty nadziałem ziemi - kleroi, na którym pracować mieli heloci. Sami Spartiaci mieliby być zaś równi i wolni od pracy a czas poświęcać na przygotowania do wojny. Taka wizja panuje dość powszechnie. Nie mam tu tez zamiaru rozwodzić się nad kwestia autentyczności bądź nie samego Likurga (żyjącego w IX-VIII wieku aC), dla wygody można myślę przyjąć jego historyczność - a w każdym razie jako symbol owych reform ustrojowych.

Ciekawa jest inna sprawa F. Kiechle, Lakonien und Sparta, Monachium 1963, s.183-185 pisze o arystokracji spartańskiej, dochodzi on bowiem do wniosku, że istniała w Sparcie silna arystokracja rodowa o uprzywilejowanej pozycji kontrolująca dostęp do Geruzji.

Kłóci się to absolutnie z wizją homoioi - równych sobie obywateli spartańskich i gwoli sprawiedliwości, wydaje mi się, ze w takiej formie w jakiej autor to podaje należy ową teorię odrzucić.

Myślę, że warto jednak zastanowić się czy wszyscy obywatele Sparty byli równi pod względem majątkowym. Likurgowe podstawy ustrojowe przekazał nam Plutarch, Żywot Likurga 6.1-4. Tu już pojawia się problem - Plutarch to źródło na bazie którego generalnie można kształtować obraz ustroju spartańskiego zbliżony do naszej wyidealizowanej wizji encyklopedycznej. oto dostają wyrocznię od Pytii, formułują swoje prawa a następnie Plutarch cytuje Trytaiosa i wielką retrę. Mniejsza o to, że część badaczy uważa, całkiem słusznie, że ustrój spartański formował się w toku dziejów a nie był efektem jednorazowego nadania praw np J. Wolski, Ze studiów na formowaniem się ustroju Sparty VI/V w. p.n.e., "Eos" t.56 (1968).

Ten obraz klasyczny niejako kłóci się z tym co przekazuje nam Arystoteles Polityka 1307a. Podaje on tam mianowicie, ze istniał, niezachowany do naszych czasów poemat Trytajosa pt Eunomia. Podaje on mianowicie, ze w poemacie owym znalazły się żądania podziału ziemi - co Arystoteles interpretuje jako efekt zubożenia części ludności w wyniku długotrwałej wojny. O Trytajosie jako źródle patrz E. Zwolski, Tryteusz jako źródło historyczne, "Roczniki humanistyczne" t.17 1969. Jeśli mielibyśmy równie kleroi na których żaden Spartiata by nie pracował a jedynie heloci, powstaje pytanie jak doszło do owego zubożenia podczas II wojny messeńskiej? Konflikt ten, jak się przyjmuje, toczony był między 685 a 670 aC.

Dalej jest jeszcze ciekawiej. Herodot, Dzieje, VII.134 podaje, że są w Sparcie ludzie (...) znakomici rodem i pierwsi majątkiem. Co więcej mówi o dziedziczeniu urzędu herolda w Sparcie przez ród Taltybiadów którzy wywodzili swoje pochodzenie od herolda Agamemnona. Ba dalej Herodot, Dzieje, ks IV.149 podaje Synem Ojolykosa był Ajgeus, od którego noszą nazwę Ajgidzi, wielki ród w Sparcie. mamy jeszcze jeden wielki ród u Plutarcha, Żywot Lizandra, 2.1 - gdzie mowa jest o tym, ze ojciec Lizandra, Aristokleitus, pochodził z rodu Heraklidów ale nie z linii królewskiej. Wiemy też, że Spartiaci wystawiali zaprzęgi w wyścigach rydwanów i wygrywali je, co wskazuje pośrednio na posiadany, niemały majątek. Ksenofont, Memorabilia , I, 2.61 wspomina zamożnego Spartiatę Lichasa.

Częściowo niewątpliwie, nasi Spartanie mogli się dorobić na wojnie - łupy potrafią niewątpliwie wzbogacić. Niemniej wydaje się, że pewne wielkie rody arystokratyczne w Sparcie istniały, na co w pierwszej kolejności wskazują wzmianki Herodota.

Ciekawą próbę rozwiązania problemu trytajosowego podziału ziemi podjął W. Lengauer, Hasło, "dobrego porządku" w ideologii i życiu politycznym Grecji okresu archaicznego [w:] Świat antyczny. Stosunki społeczne - ideologia i polityka - religia. Studia ofiarowane Izie Bieżuńskiej-Małowist w pięćdziesięciolecie pracy naukowej przez Jej uczniów, pod red. B. Bravo, J. Kolendo, W. Lengauer, Warszawa 1983 s.193 - powołał się na Ksenofotn, ustruj polityczny Sparty 15.3 - gdzie mowa jest o tym, ze królowie mają przywilej posiadania temenosu na ziemiach periojków a więc w konsekwencji mogli posiadać ziemię dodatkową poza przydzieloną kleroi. Dochodzi więc do wniosku prof Lengauer (...), że w początkowym przynajmniej okresie dziejów Sparty posiadanie takiego specjalnego działu ziemi nie było wyłącznie przywilejem królewskim, ale i inni arystokraci mogli rozporządzać podobnym majątkiem. Tłumaczyłoby to żądania podziału ziemi w okresie Trytajosa, kiedy to niezależnie od systemu kleroi mogły istnieć spore majątki ziemskie w rękach zamożnej i potężnej arystokracji. Koncepcja niewątpliwie ciekawa.

Mnie zastanawia jak przebiegało owo kształtowanie się ustroju spartańskiego - który, w wyidealizowanej postaci przez współczesnych badaczy, doprowadzić miał do powstania warstwy homoioi: idealnie równych obywateli - w przypadku istnienia wyraźnych elit społecznych w okresie archaicznym? Ciekawe jest też to jak to wpłynęło na dalsza część dziejów tego państwa.