Pochówki osób starszych w kulturze przeworskiej

[Furiusz]

Jak już jest temat o wojownikach - a mam zamiar go kontynuować, to chciałbym też poruszyć kwestię pochówków osób starszych. Temat póki co będzie służył jako miejsce zbierania danych.

Na początek mała kategoryzacja tego kogo uznaje za osoby starsze - w tym przypadku chodzi o osobniki w wieku późny maturus i senilis albo innymi słowy o ludzi powyżej 50 roku życia.

Na początek cmentarzysko w Garwolinie¹. Mamy tu trzech takich osobników. W grobie 11² odkryto kości osobnika w wieku późny maturus (50-60 lat), zapewne męzyczyzny oraz kości osobnika w wieku 18-30 lat i kości dziecka w wieku wczesny infans 1. grób był popielnicowy, "czysty" i poza popielnica zawierał jedynie uszkodzoną żelazną igłę.

Kolejnym pochówkiem osoby starszej na tym cmentarzysku jest grób 35³. Znów jest to mężczyzna w wieku późny maturus a pochówek jest popielnicowy i "czysty" (to znaczy nie jest obsypany resztkami stosu ofiarnego). Poza urną są tu też dwa inne naczynia ceramiczne oraz brązowa blaszka i brązowa zapinka.

Ostatnim grobem z tego cmentarzyska jest grób 41 - popielnicowy, obsypany resztkami stosu⁴. Gdzie odkryto kości zapewne kobiety w wieku ok 55-65 lat. Pochówek ma dosyć bogaty inwentarz.

Na stanowisku w Nadkolu nr 2 mamy na pewno dwa pochówki ludzi starszych. Chodzi o grób 47⁵ gdzie mamy kobietę w wieku późny maturus (50-60 lat) w grobie popielnicowym ze stosunkowo bogatym inwentarzem - brązowe zapinki, elementy okucia szkatułki etc. Drugim pewnym pochówkiem jest grób 108⁶ też pochówek popielnicowy z tym, ze pochowano tu mężczyznę w wieku późny maturus (50-60 lat) z również dosyć bogatym wyposażeniem - naczynia ceramiczne, żelazna zapinka ale przede wszystkim dwa groty broni drzewcowej i żelazne umbo. Grób 141A ze względu na niepewne ustalenie wieku jest przeze mnie pominięty.

Ktoś coś zna ciekawego na temat pochówków osób starszych w kulturze przeworskiej? Ich roli i pozycji społecznej? Zachęcam do dyskusji.

¹ A. Niewęgłowski, Cmentarzysko kultury przeworskiej w Garwolinie, woj. siedleckie, Warszawa 1991

² ibidem, s.23 i 104

³ ibidem, s.33

⁴ ibidem, s.36

⁵ J. Andrzejewski, Nadkole 2. A cemetery of the Przeworsk Culture in Eastern Poland, Kraków 1998, s. 27-28

⁶ ibidem s. 41

[Furiusz]

A co mi tam - dodam jeszcze cmentarzysko z Chmielowa Piaskowego¹. Grób 1 popielnicowy, to pochówek mężczyzny w wieku maturus/senilis, dość bogaty w przedmioty brązowe ale bez broni, co ciekawe. Grób 4 to też popielnicowy pochówek tym razem kobiety w wieku senilis, też dość bogato wyposażony. Grób 14, popielnicowy, pochowano tu kobietę w wieku senilis z bogatym wyposażeniem. Podobnie przedstawia się grób 22 - kobieta senilis z bogatymi darami ale jest to grób jamowy. Grób 29 to osobnik w wieku senilis, z raczej skromnym wyposażeniem. Bogaty w dary grobowe był też popielnicowy pochówek mężczyzny w wieku senilis. Te same cechy wystąpiły też w grobie 53B.

Pochówki osób starszych na cmentarzysku w Chmielowie Piaskowym są raczej dość bogate, niezależnie od płci zmarłego. Podobnie było w Nadkolu stanowisko 2, na tym tle wybija się pochówek z Garwolina - w którym odkryto tylko jedną żelazną igłę.

¹ K. Godłowski, T. Wichman, Chmielów Piaskowy. Ein Graberfeld der Przeworsk-Kulture in Świętokszyskie-Gebirge, Kraków 1998, s.13-52

[Furiusz]

Tym razem cmentarzysko z Miejscowości Korzeń Rządowy a w zasadzie z lasu. Ulokowane to cmentarzysko jest bowiem w lesie a natrafiono na nie przypadkowo podczas prac leśnych w 1960 roku, badano w latach 1960-61 i przebadano w ramach tych prac ponad 50 zespołów grobowych. Nazwa jest nieco myląca gdyż najbliżej jest stanowisku do wsi Helenów - ok 500 metrów, konkretnie w sektorze 161 Leśnictwa Korzeń. Datowane jest na późny okres rzymski. /całość za: A. Kempisty, Ciałopalne cmentarzysko z późnego okresu rzymskiego w miejscowości Korzeń, pow. Gostynin, "Materiały Starożytne" t.9 1968, s. 303-407 i A. Wierciński, Analiza antropologiczna materiału ciałopalnego z cmentarzysko okresu rzymskiego w Korzeniu, pow. Gostynin, ibidem, s. 417-420/

Zatem grób 1 to kobieta w wieku 45-60 lat, bardzo ubogo wyposażony - dwa skorodowane przedmioty żelazne. Pochówek popielnicowy czysty

Grób 7 - zapewne mężczyzna w wieku 45-60 lat, dość bogato wyposażony m.in. grzebień z nitami brązowymi, srebrna zapinka, umbo i grot broni drzewcowej. Pochówek popielnicowy

Grób 12 - 45-55 lat zapewne mężczyzna, grób zniszczony ciężko więc coś powiedzieć o jego wyposażeniu. Pochówek popielnicowy czysty.

Grób 13 - pochowano tu mężczyznę w wieku senilis. Co ciekawe odkryto tu umba dwóch tarcz i grot broni drzewcowej wbity w dno jamy grobowej. Przypomina to sytuację opisywaną przez J. Skowron dla grobu wojownika w Kunach. Sam zaś pochówek należy uznać za bogaty.

Grób 19 - tworzył wraz z grobem 20 zestaw pod jednym brukiem kamiennym, łącznie pochowano tu 4 osobników w tym troje dzieci i jednego osobnika w wieku senilis. Wyposażenie dość bogate ale odkryte w przestrzeni między pochówkami 19 i 20 (ale pod brukiem). Pochówki te (19 i 20) są popielnicowe.

Grób 25 - zapewne męski w wieku 45-60 lat - bogaty. Miecz, grot oszczepu, umbo tarczy, elementy wiadra. Pochówek popielnicowy podwójny.

Grób 33 - zapewne kobieta w wieku 55-65 lat - jedynie fragmenty obręczy wiadra. Pochówek popielnicowy obsypany resztkami stosu.

Grób 35 - zapewne kobieta w wieku powyżej 60 lat - dosyć ubogi - fragment obręczy wiadra i gwóźdź. Pochówek popielnicowy czysty.

Grób 36 - zapewne kobieta w wieku 45-55 lat - pochówek bogaty w tym broń (umbo i grot włóczni), przedmioty z brązu (blaszki) i coś co badacz zinterpretował jako szklane naczynie w brązowej oprawie silnie zdeformowane w ogniu stosu pogrzebowego. Popielnicowy czysty.

Grób 37 - zapewne mężczyzna w wieku 45-60 lat - dosyć bogate wyposażenie w tym blaszki brązowe i bryłki szkła. Popielnicowy obsypany resztkami stosu.

Grób 39a - kobieta w wieku ponad 55 lat - dość bogato wyposażone. Pochówek jamowy

grób 39c - kobieta w wieku 45-60 lat - dość bogaty. Pochówek popielnicowy.

Co się rzuca w oczy to naprawdę duża ilość pochówków osób starszych. Wyposażenie nie jest jednolite, zdarzają się i bogate jak grób 7 i ubogie jak grób 1. Co ciekawe groby ubogo wyposażone to w tym przypadku groby kobiece. Jeszcze jedna ciekawostka zdecydowanie dominują tu pochówki popielnicowe - tylko jeden jest jamowy. Odbija to trochę sytuacje na stanowisku gdzie więcej jest grobów popielnicowych - choć nie ma takiej zależności,z ę jamowe są np biedniejsze - bywają i takie i bogate, tak samo jak w przypadku pochówków popielnicowych.

[Furiusz]

M. Pyżuk, Antropologiczna interpretacja szczątków kostnych populacji kultury przeworskiej i wielbarskiej z Kołozębia, pow. Płońsk, "Archeologia Polski" t.49 z.1-2 (2004), s. 33 - 49

Autorka do dyspozycji miała łącznie 428 grobów z czego przebadała 264, z nich zaś 260 zawierało szczątki ludzkie (4 zaś szczątki zwierzęce). Pochówki pojedyncze to 234 sztuki a podwójne to 26 łącznie osobników w swoim materiale odnotowała sztuk 286. Płeć ustalono w 32 przypadkach i stosunek płci wynosi 1:1. Wiek ustalono w 246 przypadkach. Interesujących nas osobników jest 7. Cztery kobiety w wieku 50 - 60 lat, dwóch mężczyzn w wieku 50 - 60 lat i jeden osobnik o nieokreślonej płci w wieku powyżej 60 lat. Jak więc widać w naszej grupie dominują kobiety. Mimo to autorka konkluduje, że średnio umierały w wieku młodszym niż mężczyźni.

Poszukam publikacji samych grobów bo tak naprawdę nie wiem czy dane te odnoszą się bardziej do grobów przeworskich czy wielbarskich oraz jak wyglądały same groby i ich inwentarz.

[Furiusz]

Własnie kończę czytać świetny 8 tom Funeraliów Lednickich, zatem wszystkie teksty do których będę się tu odnosił, o ile nie zaznaczono inaczej, pochodzą z tego tomu.

Przede wszystkim ciekawy tekst pani A. Hałuszko, Szacowanie wieku osobników dorosłych z grobów ciałopalnych, s. 35 - 39, uświadamiający jak trudne i zwodnicze może być ustalanie wieku osobników z grobów ciałopalnych. Zwłaszcza jeśli przyjąć uwagi T. Makiewicz, O sposobach traktowania szczątków kostnych w ciałopalnym obrządku pogrzebowym ludności kultury przeworskiej , "Folia Praehistorica Posnaniensia" t. 15 2009,o formie dokonywania rytuału palenia zwłok oraz o tym w jakim stopniu wybierano potem ze stosu kości już spalone.

Drugi tekst to tekst duetu Z. Łobucka, S. Gronkiewicz, Starość na przestrzeni wieków, s.63 - 67, ciekawy bo badacze zajmują się tutaj paleodemografia i ilością osób starszych na cmentarzyskach. Jako granice starości przyjmują wiek 55 lat (nieco inaczej niż ja przyjąłem w tym temacie). Tekst ma niestety swoje wady - dobór próby - najliczniej reprezentowane są cmentarzyska z okresu wczesnego i późnego średniowiecza, natomiast pozostałe epoki reprezentują po dwa cmentarzyska. Dlatego dane nie są zbyt reprezentatywne. Autorom wyszło, ze od neolitu udział osobników starszych w pochówkach na cmentarzyskach spada - od ponad 8% w neolicie do 1% w okresie rzymskim (w odniesieniu do wszystkich pochówków, gdy odnoszą się tylko do pochówków w których ustalono płeć sytuacja wygląda nieco inaczej). Potem odsetek zaczyna wzrastać. Dla okresu rzymskiego wybrano cmentarzyska z Gródka nad Bugiem i Masłomęcza - a więc z grupy masłomęckiej, dość specyficznej jednostki.

Tu jest problem - dla przykładu na stanowisku w Korzeniu - mamy 52 pochówki z czego 10 osobników łapie się jako osobniki stare wedle kryteriów przyjętych przez autorów. Daje to wynik ponad 19%. W przypadku cmentarzyska w Kołozębiu na 286 wydzielonych antropologicznie osobników, 7 to osobniki starsze (łapią się w kryteria użytkowane przez autorów) co daje nam wynik niemal 2.5%. Jeszcze przykład Chmielowa Piaskowego. Tu na 166 zidentyfikowanych antropologicznie osobników (ale można założyć, ze było ich o co najmniej 3 więcej - zniszczone pochówki w których nie odkryto kości) w kategorię osobników starszych wedle autorów łapie się 6 osobników co daje nam ponad 3.5% osobników pochowanych w ogóle na cmentarzysku. Wygląda więc na to, że teza o 15 udziale wśród wszystkich pochówków osobników starszych jest mocno naciągana - i rzeczywista jedynie dla konkretnej jednostki kulturowej - grupy masłomęckiej. Inna sprawa, że autorzy wzięli moim zdaniem niewłaściwe kryterium. Chodzi o to, ze w większości przypadków analiza wieku osobników z pochówków ciałopalnych odnosi się do stopnia obliteracji szwów czaszkowych a te w najlepszym razie są aktywne do ok 50 roku życia. Stąd też przyjąłem wersję, że osobnik starszy to ten który ma co najmniej 51 lat.

Co ciekawe i zgodne z moimi obserwacjami autorzy piszą, ze nie ma reguły czy w wieku starczym dominują osobniki płci żeńskiej czy męskiej i za każdym razem ma to być specyfika danego stanowiska.

Kolejny tekst to J. Woźniak, Obrzędowe i symboliczne aspekty pochówków ludzi starszych w pradziejach, s. 69 - 73 - autor swoje rozważania kończy na wczesnej epoce żelaza ale co interesujące dochodzi do wniosku, ze w kulturze łużyckiej starość generalnie nie podlegała jakiejś afirmacji. Najbogatszymi są pochówki osobników w wieku adultus i maturus - które interpretowane są czasem jako wodzowie i ew. ich żony. Podobna sytuacja jest na cmentarzyskach przeworskich - pochówki osobników starszych nie są najbogatsze na stanowisku, bywają wręcz ubogie. Wskazywałoby to na podobne rozwiązania społeczne. Zgadzałoby się też z wizją wojowniczej społeczności, gdzie dominująca pozycję zdobywa wódz-wojownik. Inna sprawa, ze równie logicznym jest założenie, że osobniki z rodzin lepiej sytuowanych miały większe szanse dożycia do wieku starczego (kwestia choćby odżywiania). Ciekawe na ile było to przypuszczenie prawdziwe.

R. Madyda-Legutko, J. Rodzińska-Nowak, J. Zagórska-Telega, Starość nie radość - pochówki osobników w wieku senilis z cmentarzyska kultury przeworskiej w Opatowie, s. 121 - 125. Jak wskazują nazwiska wszystkie panie pracują w krakowskim ośrodku naukowym . na cmentarzysku w Opatowie, stanowisko 1 odkryto ok 950 pochówków z czego antropologicznie przebadano 599 i mamy tu 6 osobników w wieku senilis co daje nam 1% wszystkich pochówków (co zgadzałoby się z tezą duetu Łobucka-Gronkiewicz. problem jest tez taki, ze autorki przyjęły chyba tylko osobników wieku 60 lat i więcej. Co nie jest złą metoda zważywszy, że mają one tu osobniki pochowane w obrządku szkieletowym (mężczyzna senilis w grobie 1199). Co ciekawe autorki konkludują, że wyposażenie grobowe osobników w wieku senilis jest ubogie w porównaniu do osobników w wieku maturus - sprzączki, przęśliki i noże, czasem zapinki jedynie wyjątkowo broń. Co znów zgadza się z wcześniejszymi spostrzeżeniami.

Mam pewne niejasne wrażenie, że model wyposażenia grobowego osobników starszych będzie odpowiadał modelowi wyposażenia dzieci. K. Skóra, Groby dziecięce kultury wielbarskiej, "Światowid" fasc B, t.48 (2006 - 2008), s.139 - 164 pisze co prawda o kulturze wielbarskiej ale podobnie wygląda to chyba w kulturze przeworskiej. W każdym razie chodzi o to, że osobniki w wieku infans mają raczej dość ubogie dary grobowe - głównie elementy stroju, choć uboższego niż w przypadku dorosłych, przęśliki etc. Podobnie jest w przypadku osób starszych. Czyżby jakieś zamknięcie kolistego cyklu życia?

[Furiusz]

K. Czarnecka, Struktura społeczna ludności kultury przeworskiej. Próba rekonstrukcji na podstawie źródeł archeologicznych i analizy danych antropologicznych z cmentarzysk, Warszawa 1990, s.45 - 52

W sumie wiele nowego tu nie padnie - groby osobników w wieku senilis są uboższe niż w klasie wiekowej maturus i adultus, zbliżone przez to do klas wiekowych dzieci (infans I i II, iuvenis) choć częściej występuje tu broń, zwłaszcza miecze. Pani miała łącznie całkiem spora grupę testową - bo prawie 1000 osobników ale niestety tych określonych na wiek starczy (też przyjmuje wiek powyżej 50 lat) tylko 13. To trochę mało by mówić o jakichś uogólnieniach na tej podstawie, co autorka lojalnie zastrzega. parę konkluzji należałoby zmienić - brak kości zwierzęcych w grobach osobników senilis (ja znam co najmniej dwa takie przypadki), brak igieł - (choćby grób 11 w Garwolinie), brak tarcz (też w tym temacie padały przykłady pochówków umba zawierające).

tak czy siak, trochę się zmieniło ale to kwestia głownie przyrostu badań, zwłaszcza szczegółowych analiz antropologicznych grobów ciałopalnych.

[Furiusz]

J. Piontek, Wyniki badań antropologicznych grobów ciałopalnych z cmentarzyska w Grzmiącej, "Silesia Antiqua" t.20 (1978), s. 109-113 oraz A. Marcinkian, Cmentarzysko z II/III w.n.e. w Grzmiącej, woj. Zielona Góra, "Silesia Antiqua" t.20 (1978), s.87-108. Odkryto tu wedle analizy Piontka trzy groby ciałopalne - grób 5 gdzie pochowano mężczyznę w wieku 50-60 lat i o wzroście do 176 cm i grób 2 gdzie jest mężczyzna w wieku 40-50 lat i kobieta w wieku 60-70 lat o wysokości ok 161-164 cm. Do tego jeszcze grób 10 - mężczyzna w wieku 50-60 lat. Grób 10 zawierał przęślik gliniany, grzebień kościany, nóż, naczynie ceramiczne, szpile kościaną i przedmioty brązowe - drut, zapinkę. Grób 5 jedynie żelazne okucie zaś grób 2 był niezwykle bogaty - m.in. trzy groty broni drzewcowej i 3 brązowe zapinki. Wszystkie 3 pochówki były jamowe.

Co ciekawe jest tu łącznie 15 grobów ale tylko trójka dzieci - wszystkie w wieku wczesny infans I tzn 1-2 lata życia.

[Furiusz]

Cmentarzysko w Wesółkach /I. i K. Dąbrowscy, Cmentarzysko z okresu późnolateńskiego i wpływów rzymskich w Wesółkach, pow. Kalisz, Warszawa 1967, s.57/ są dwa groby w których wiek osobnika pochowanego może wynosić powyżej 50 lat, przy czym jeden ze względu na bardzo duża rozpiętość możliwego wieku zgonu (od 30 do 60 lat) wykluczałbym z analizy. Zostaje grób 51, jamowy, gdzie pochowano mężczyznę w wieku 45 - 60 lat. Pochowano go z dość bogatym wyposażeniem - co najmniej 10 naczyń ceramicznych, nóż i okucia pochwy miecza, ornamentowane.

J. Moszczyński, Zespól osadniczy kultury przeworskiej na stanowisku 1-4 w Wiktorowie, pow. Zgierz, woj. łódzkie. Via Archaeologica Lodziensis t.2 (2010), s.99-160)

Tu na 61 pochówków mamy tylko jednego senilisa - w grobie 54 jamowym, gdzie złożono blaszkę żelazną i fragmenty kilku naczyń ceramicznych. Grób jest datowany na młodszy okres rzymski.

[Furiusz]

T. Dąbrowska, Cmentarzysko kultury przeworskiej w Karczewcu, pow. Węgrów, "Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne", t.2 (1972),

Grób 161 - jamowy. Kobieta w wieku senilis pochowana z nitem żelaznym i 8 naczyniami ceramicznymi.