Kultura jastorfska - czyli Bastarnowie na ziemiach polskich

[Furiusz]

Kultura jastorfska w większej mierze przez polskich badaczy rozpoznana została dopiero po DWS a to w wyniku przyłączenia do Polski Pomorza zachodniego i Śląska. Zajmowanie sie jednak ta jednostką kulturową polscy badacze zostawili jakby kolegom z NRD. W 1966 roku w Materiałach Zachodniopomorskich opublikowano przegląd literatury dotyczący tej tematyki¹. W tym samym roku G. Domański rozpoczyna publikowanie wyników badań stanowiska jastorfskiego w Luboszycach w powiecie opolskim i robi to sukcesywnie do 1975. W tym samym czasie opublikowane zostaje stanowisko w Domaniowicach pow. głogowski przez A. Kołodziejskiego.

W 1981 w podręcznikowej serii pradzieje ziem polskich, zarys materiałów tej kultury z ziem polskich prezentują G. Domański i R. Wołągiewicz². Wydzielają oni dwie grupy tej kultury - mianowicie grupę gubińską i nadodrzańską. Genetycznie związaną z pewnymi grupami regionalnymi kultury jastorfskiej w dzisiejszych Niemczech. Takie powiązania wykazują przede wszystkim odkrywane na terenie Polski, a mocno zróżnicowane lokalnie w Niemczech, szpile. To one stanowiły podstawę do wydzielenia pewnych grup kultury jastorfskiej, w Polsce zaś występują zabytki typowe dla tych grup - jak np szpile holsztyńskie³.

Ze względu na niemiecką nazwę etc kultura ta nie miała zbyt dużych szans na łaskawsze potraktowanie w czasach PRLu, zmieniło się tu coś dopiero tak naprawdę w latach 80 tych. Co ciekawe zaczęto ją wtedy już łączyć z Bastarnami. O kulturze jastorfskiej i wędrówce Bastarnów oraz roli tej jednostki kulturowej w tzw procesie latenizacji ziem polskich oraz w początkach i kształtowaniu się kultury przeworskiej zauważa już T. Dabrowska w swoim artykule na temat początków kultury przeworskiej w Polsce⁴. Najbardziej znanym elementem świadczącym o takiej wędrówce są tu tzw korony zębate lub naszyjniki koronowate.

Od tego czasu nastąpił jednak zdecydowany przyrost materiału, sięgnięto też po dane archiwalne z czasów przed pierwszą i drugą wojną światową. Pozwoliło to na wskazanie oprócz wyznaczonego przez naszyjniki koronowate środkowpolskiego szlaku wędrówki/oddziaływań jastorfskich także na wyznaczenie północnego szlaku, widocznego przede wszystkim w importach w środowisku oksywskim. Chodzi m.in. o grób z Równiny Dolnej, gdzie odkryto szpile brązową tzw szpilę ze skrzydełkami znane przede wszystkim z Jutlandii⁵. Inny przykład takich kontaktów północnych to naszyjnik koronowaty odkryty przed wojną w miejscowości ówcześnie zwanej Lochstadt⁶.

Kontakty i importy kultury oksywskiej z kulturą jastorfską przedstawił m.in. A. Maciałowicz w artykule koncentrującym się głownie na zabytkach metalowych z cmentarzysk pomorskich⁷. Co nieco jest też w artykule pani Bokiniec na temat cmentarzyska w Podwiesku⁸.

Następował ciągle jednak przyrost materiałów jastorfskich w tym również tych pochodzących z osad, dotychczas słabo zbadanych. Oprócz miejsc w których materiałów takich można było się spodziewać - jak okolice Głogowa⁹ czy w województwie zachodniopomorskim¹⁰, zaczęły się one pojawiać na terenach dotychczas słabo kojarzonych z tą jednostką kulturową. Odkryto je na stanowiskach wiązanych z osadnictwem celtyckim - na stanowiskach w Krakowie Pleszowie czy Krakowie Wyciążu¹¹ oraz na Kujawach na cmentarzysku w Kruszy Zamkowej, koło Bydgoszczy¹², na którym to stanowisku bardzo ciekawy jest z tego punktu widzenia grób 11.

Materiały jastorfskie zaczęto odkrywać także na Mazowszu. Tu przykładem są okolice Sochaczewa i stanowisku w Suchodole¹³, gdzie w obiekcie 98 (grobie) odkryto tzw misę z wiszącymi uszami. Misa jak wygląda każdy pewnie wie - dno o dość małej średnicy, średnica wylewu co najmniej dwukrotnie większa od wysokości naczynia. Cechą charakterystyczną są ucha umieszczone nisko, w okolicach dna, przez co sprawiają wrażenie "zwisania" oraz bardzo duża średnica wylewu - nawet do 50 cm, najmniejsze okazy mają koło 25 cm. Jastorfski jest także sposób zdobienia powierzchni naczynia - w części górnej gładka w dolnej intencjonalnie chropowacona. Innym charakterystycznym wyrobem ceramicznym, łączonym z kulturą jastrofską są łyżki gliniane, które doczekały się w polskiej literaturze szczegółowej publikacji¹⁴.

Materiały takie odkrywano też na Lubelszczyźnie¹⁵ i przede wszystkim dość licznie w Wielkopolsce¹⁶. Ostatecznie doprowadziło to do sformułowania hipotezy, że elementy jastorfskie odegrały jedną z głównych ról w powstaniu kultury przeworskiej, nie tylko jako przekaźnik elementów kultury lateńskiej ale także jako pewien element etniczny, pozostały na ziemiach polskich po przesunięciu się głównej masy ludności tej jednostki archeologicznej dalej na południe¹⁷.

To tak tytułem wstępu. Kultura jastorfska pośród moich coraz liczniejszych zainteresowań zagościła dość niedawno. Póki co zbieram możliwie jak najszerszą bibliografię tekstów w języku polskim i angielskim, potem postaram się o jakieś prace niemiecko- i rosyjskojęzyczne, zwłaszcza w kontekście identyfikacji tej jednostki kulturowej z Bastarnami. Wszelka pomoc i dyskusja jak zwykle w tym temacie mile widziana.

Bardzo ciekawym zadaniem, choć przerastającym moje skromne umiejętności i możliwości byłoby powtórne przeanalizowanie ceramiki z datowanych na fazy A (A2-A3) cmentarzysk i osad kultury przeworskiej, być może uzupełniłoby to nasz obraz przemieszczeń tej ludności.

Jak zwykle też zapraszam do dyskusji.

¹ H. Keiling, Stan i perspektywy badań nad kulturą jastorfską w północnych okręgach NRD [w:] Materiały zachodniopomorskie t12 1966, p. 195-204

² G. Domański, R. Wołągiewicz, Kultura jastorfska [w:] Pradzieje ziem polski t5 - Późny okres lateński i okres rzymski, warszawa 1981, p. 191-200

³ R. Prochowicz, Szpila holsztyńska ze stanowiska 4 w Tomaszach, pow. ostrołęcki [w:] Wiadomości Archeologiczne t58, p. 384-388

⁴ T. Dąbrowska, Z problematyki wczesnych faz kultury przeworskiej [w:] Archeologia Polski t.34 1989, z.2, p. 369-384

⁵ A. Maciałowicz, Nowe spojrzenie na grób 94 z Równiny dolnej (d. Unterphalen) jako przyczynek do interpretacji wybranych znalezisk z okresu przedrzymskiego w południowo wschodniej strefie Bałtyku [w:] Bałtowie i ich sąsiedzi, pod red. A. Bitner-Wróblewska, G. Iwanowska, warszawa 2009, p.183-218

⁶ A. Maciałowicz, M. Nowakowska, Naszyjniki tzw. koronowate z Kluczewa i Lochstädt. Przyczynek do badań kontaktów Sambii i północnego Mazowsza w młodszym okresie przedrzymskim [w:] Pogranicze trzech kultur. Kontakty kultur przeworskiej, wielbarskiej i bogaczewskiej w świetle materiał ów z badań i poszukiwań archeologicznych, warszawa 2006, p. 321-334

⁷ A. Maciałowicz, Pomorze Gdańskie na przełomie starszego i młodszego okresu przedrzymskiego w świetle analizy zewnętrznych oddziaływań kulturowych [w:] Między kulturą pomorską a oksywską. Przemiany kulturowe w okresie lateńskim, pod red. M. Fudziński, H. Panera, Gdańsk 2011, p. 79-118

⁸ E. Bokiniec, Uwagi na temat powiązań kultury oksywskiej z kręgiem jastorfskim i Europą Północną w świetle materiałów z cmentarzyska w Podwiesku, stanowisko 2, pow. Chełmno, woj. kujawsko-pomorskie [w:] Wiadomości Archeologiczne t54/ 1999-2000, p. 37-48

⁹ A. Błażejewski, M. Diakowski, J. Markiewicz, Wstępne wyniki badań osady z młodszego okresu przedrzymskiego na stanowisku Bytomin (Bytnik) 6, gm. Głogów [w:] Śląskie Sprawozdania Archeologiczne

Tom 54/2012, p. 161–183

¹⁰ T. Pawlak, M. Zwara, Wyniki badań przeprowadzonych na stanowisku kultury jastorfskiej w Troszynie (powiat Kamień Pomorski, województwo zachodniopomorskie) stanowisko 10 [w:] Acta Archaeologica Pomoranica t3/ 2009, p. 195-205

¹¹ Z. Woźniak, P. Poleska, Zabytki typu jastorfskiego z zachodniej Małopolski [w:] Comhlan. Studia z archeologii okresu przedrzymskiego i rzymskiego w Europie Środkowej dedykowane Teresie Dabrowskiej w 65. rocznicę urodzin, pod red. J. Andrzejowski, Warszawa 1999, p. 379-394

¹¹² A. Kokowski, Udział elementów celtyckich w strukturze cmentarzyska birytualnego w kruszy Zamkowej, woj. Bydgoszcz, st. 10 (próba falsyfikacji pojęcia "grupy kruszańskiej") [w:] Archeologia Polski t36/1991 z.1-2, p.114-145

¹³ A. Maciałowicz, Dwie interesujące misy z cmentarzyska kultury przeworskiej w Suchodole – ślad kontaktów wzdłuż tzw. szlaku bastarneńskiego? [w:] Barbaricum, t7/2004, p. 43-64

¹⁴ A. Małachowski, Łyżki gliniane z okresu przedrzymskiego z terenów Europy środkowej [w:] Kultura jastorfska na nizinie wielkopolsko-kujawskiej, pod red. H. machajewski, Poznań 2004, p. 123-198

¹⁵ W. Mazurek, Materiały typu jastorfskiego ze stanowiska nr 5 w Wytycznie gm. Urszulin, woj. lubelskie [w:] Wiadomości Archeologiczne t54/1999-2000, p. 49-59

¹⁶ H. Machajewski, P. Pietrzak, Z badań nad ceramiką naczyniową z okresu przedrzymskiego w Wielkopolsce [w:] Kultura jastorfska na nizinie wielkopolsko-kujawskiej, pod red. H. machajewski, Poznań 2004, p. 83-122 oraz A. Subocki, Z Woźniak, Nowe materiały o cechach jastorsfkich z Wielkopolski [w:] ibidem p. 199-214 oraz T. Kasprowicz, Stanowisko kultury jastorfskiej w Wojnowie, gm. Murowana Goślina, woj. wielkopolskie [w:] ibidem p. 215-234 oraz T. Makiewicz, Osada kultury jastorfskiej w Pławicach i Borzejewie, pow. Środa Wlkp na tle osadnictwa kultury jastorfskiej w Wielkopolsce [w:] ibidem p. 235-243

¹⁷ M. Grygiel, Problem chronologii i przynależności kulturowej materiałów o charakterze jastorfskim z Brześcia Kujawskiego, woj. kujawsko-pomorskie w świetle ostatnich badań nad problematyką okresu przedrzymskiego w Polsce [w:] ibidem p. 13-83

[Furiusz]

W swoim artykule który ukazał się w księdze dedykowanej Zenonowi Woźniakowi, M. Bubes, opisuje pewną dość specyficzną zapinkę¹. Zabytek opublikowany został jeszcze w 1898 roku więc jest znany od dawna w literaturze. Konstrukcja samej zapinki jest raczej wczesnolateńską - nóżka nie łączy się z kabłąkiem. Późniejszą datę sugeruje jednak długo (łącznie 28 zwojów) sprężyna, nawinięta na żelazną oś, zakończoną brązowymi guzkami. Poza ową osią cały zabytek wykonany jest z brązu. Kabłąk dość masywny, odlany jest z jednego kawałka i zdobiony profilowanymi guzkami na których z kolei są wypustki. Długośc całkowita 8,5cm.

Zaklasyfikowany zabytek ten został przez autora do kategorii tzw kugelfibeln. Analogie widzi do tego zabytku m.in. na cmentarzysku w Poienesti ale i w Polsce, jednak najlepsze analogie wedle niego wystepują na stanowiskach na wyspach Bornholm, Fyn i Gotlandii. Zdaniem autora jest to więc kolejny zabytek jastorfski, odkryty na terytorium kultury Poinesti-Lukasevka a związany z wędrówką Bastarnów.

¹ M. Bubes, The brooch from Horodica: Dacian, Celtic or Germanic? [w:] Celts on margin. Studies in European Cultural Interaction 7th Century BC - 1st Century AD, Dedicated to Zenon Woźniak, pod red. H. Dobrzańska, V. Megaw, P. Poleska, Kraków 2005, p. 121-129

[Furiusz]

Wie ktoś gdzie dorwać tą pracę poza amazonem?

http://www.archaeopress.com/archaeopressshop/DMS/4ADFD64B-3E27-4A60-9E40-1E7E5FF9A5E0.PDF

http://www.amazon.com/Jastorf-Culture-British-Archaeological-International/dp/1407312022

[Furiusz]

Swego czasu J. Mortens¹ i T. Dabrowska² wskazywali na wzajemne powiązania kultury przeworskiej i północnej Jutlandii, w postaci materiałów jastorfskich mających ścisłe analogie w rejonie Vendsyssel. Chodziło głownie o formy ceramiczne, pochodzące z faz a1-a2, w systemie przyjętym dla kultury przeworskiej. Pani Dąbrowska polemizowała przy tym z łączeniem kultury Poienesti-Lukasevka z grupą gubińską kultury jastorfskiej a J. Mortens wskazywał na potrzebę ponownego rozpatrzenia chronologii względnej dla północnej Jutlandii ze względu na nowe materiały ale i błędne koncepcje poprzedniego i wciąż obowiązującego ( w momencie pisania tekstu) systemu.

Do równie ciekawych wniosków T. Dąbrowska doszła po analizie bransolet z terenów ziem polskich³. Otóż tego typu ozdoby nie są zbyt popularne ani w kulturze jastorfskiej, ani przeworskiej etc ale za to są bardzo popularne w świecie celtyckim i nieco mniej liczne w kulturze Poienesti-Lukasevka. Część z odkrywanych w Polsce w środowisku przeworskim bransolet, te o tzw pogrubionej obręczy, nie tylko w samej formie ale i w dekoracji, nawiązują do zabytków z terenów kultury Poienesti-Lukasevka.

¹ J. Martens, On the so-called Kraghede-group - the Pre-Roman Iron Age in North Jutland and its connections with the Przeworsk culture [w:] Kultura Przeworska, pod red J. Gurba, A. Kokowski, Lublin 1994, p. 37-65

² T. Dąbrowska, Wpływ kultury jastorfskiej na kulturę przeworską w młodszym okresie przedrzymskim [w:] ibidem p. 66-77

³ T. Dabrowska, Bransolety z młodszego okresu przedrzymskiego w kulturach przeworskiej i oksywskiej [w:] Europa Barbarcia. Ćwierć wieku archeologii w Masłomęczu, pod red A. Kokowski, Lublin 2005, p. 79-90

[Furiusz]

V. Iarnulschi, O. Munteanu, Observations Regarding the Wear Fibulae in Poienesti-Lucaseuca Culture [w:] Archaeological Small Finds and Their Significance, pod red. N.C. Riscuta, O.T. Barbat, I.F. Ference, Cluj 2013, p. 101-111

Najpierw autorzy przedstawili typologię zapinkę odkrywanych w kontekstach sepuklarnych z terenów kultury Poienesti-Lukasevka, na dzień pisania artykułu było to ponad 200 sztuk. Typologia zmieniona względem M. Babesa ale co mnie zaskoczyło z silnym wykorzystaniem polskich uczonych - częstokroć powoływali się autorzy na J. Kostrzewskiego, T. Dąbrowską choć też co oczywiste sporo było w bibliografii badaczy niemieckich i duńskich. Tematyka dość modna bo gender. Na podstawie ilości fibul w grobach w połączeniu z opracowaniami antropologicznymi, badacze starali się wskazać na jakieś stałe cechy. Wyróżniono trzy typy grobów pod względem ilości zapinkę (dla cmentarzyska w Borosesti) - z 1 fibula, 2 fibulami i trzema. W przypadku pierwsze nie zauważono jakiejkolwiek korelacji z płcią. Natomiast w 10 grobach były dwie zapinki, przy czym w 6 przypadkach antropolodzy określili osoby tam pochowane jako kobiety. To stało się podstawą stwierdzenia, że 2 zapinki w grobie oznaczają pochówek kobiecy (ale moim zdaniem 60% skuteczność to trochę zbyt mało by mówić o zasadzie) . Były tylko 3 groby z trzema zapinkami i w dwóch przypadkach były to groby kobiece pozostałe groby mają pochówki osobników o nieoznaczonej płci.

Pomysł fajny, choć niezbyt nowatorski. W polskiej archeologii walka z takim "kulturowym" określaniem płci, trwa już od czasu jakiegoś, niestety ale w praktyce bez badań antropologicznych nie da się powiedzieć jaka była płeć zmarłego. O ile jeszcze przypadki z trzema zapinkami w grobie można uznać, za rzeczywiście pochówki kobiece o tyle próba jest zbyt mała by móc mówić o jakiejś zasadzie.

[Furiusz]

Bastarnowie pojawiają się też w inskrypcjach. jedną z nich, odkrytą jeszcze w XIX wieku w Tivoli, pozwolę sobie zacytować:

Ti(berio) Plautio M(arci) f(ilio) Ani(ensi) / Silvano Aeliano / pontif(ici) sodali Aug(ustali) / IIIvir(o) a(ere) a(rgento) a(uro) f(lando) f(eriundo) q(uaestori) Ti(beri) Caesaris / leg(ato) leg(ionis) V in Germania / pr(aetori) urb(ano) legat(o) et comiti Claud(i) / Caesaris in Brit{t}annia consuli / proco(n)s(uli) Asiae legat(o) pro praet(ore) Moesiae / in qua plura quam centum mill(ia) / ex numero Transdanuvianor(um) / ad praestanda tributa cum coniugib(us) / ac liberis et principibus aut regibus suis / transduxit motum orientem Sarmatar(um) / compressit quamvis parte(m) magna(m) exercitus / ad expeditionem in Armeniam misisset / ignotos ante aut infensos p(opulo) R(omano) reges signa / Romana adoraturos in ripam quam tuebatur / perduxit regibus Bastarnarum et / Rhoxolanorum filios Dacorum fratrum(!) / captos aut hostibus ereptos remisit ab / aliquis eorum o<b=P>sides accepit per quem pacem / provinciae et confirmavit et protulit / Scytharum quoque rege{m} a Cher<s=R>onensi / quae est ultra Borustenen o<b=P>sidione summoto / primus ex ea provincia magno tritici modo / annonam p(opuli) R(omani) adlevavit hunc legatum in / {in} Hispaniam ad praefectur(am) urbis remissum / senatus in praefectura triumphalibus / ornamentis honoravit auctore Imp(eratore) / Caesare Augusto Vespasiano verbis ex / oratione eius q(uae) i(nfra) s(cripta) s(unt) / Moesiae ita praefuit ut non debuerit in / me diferri honor triumphalium eius / ornamentorum nisi quod latior ei / contigit mora titulus praefecto urbis / hunc in eadem praefectura urbis Imp(erator) Caesar / Aug(ustus) Vespasianus iterum co(n)s(ulem) fecit¹

Jest to epitafium pewnego jegomościa pochodzącego z dość ciekawej rodziny² mającej swoje koneksje z dworem cesarskim. Był on legatem w Mezjii od 56 do 66 AD i podejmował dość ciekawe działania w tym czasie. Na tyle szczegółowo na ile jest to możliwe tu opisane.

na podstawie tej inskrypcji i wzmianki u Strabona³ Woroniatow⁴, stara się określić położenie Bastarnów a także opisuje krótko ich działania w drugiej połowie I wieku AD. Dochodzi do takich samych wniosków co M. Babes. Ot spojrzenie dopełniające w jakiś sposób nasz obraz.

¹ CIL XIV 3608

² U. Vogel-Weidemann, M. Plautius M.f.M.N. Silvanus, praetor AD 24: A Note on Inscription AE 1972, 162 [w:] Acta Classica, 1976, p. 135-138

³ Strabon VII, 3.17

⁴ S. W. Woroniatow, Lokalizacija Bastarnow i niekotoryje drugije problemy elogija Tita Plawtija Silwana Eliana [w:] Archaeological Papers 39/2013, St. Petersburg, p. 148-161

[Furiusz]

Nie do końca pasuje ale co tam - w przerwie między innymi zajęciami skończyłem czytać prace H. Keiling, Glovzin. Ein Urnenfriedhof der vorromischen Eisenzeit im Kries Perlberg, Berlin 1979

Publikacja cmentarzyska, położonego nad rzeczka Wege, stanowisko zniszczone przez orkę więc spora część popielnic była uszkodzona. Badane wyrywkowo tuż po wojnie, większe badania to lata 70 te poprzedniego wieku, łącznie przebadano 416 grobów, ale nie jest to całość cmentarzyska, ocenia się je na 600-700 grobów.

Z ciekawszych rzeczy mamy trzy pochówki podwójne, dwuurnowe, przy czym w jednym przypadku - grób 134 - owe urny były jedna nad drugą. W zdecydowanej większości przypadków brak jakiejkolwiek obstawy kamiennej czy innej konstrukcji typu bruk ale są pewne wyjątki np grób 336 zawierał coś na kształt zwartego depozytu kamieni. Pamiętać trzeba też o tym, ze orka mogła tu mocno namieszać. Są też ciekawe urny, z tzw otworem duszy umieszczanym na brzuścu najogólniej mówiąc, takie naczynko jest w grobie 170. Co bardzo ważne wykonano tu analizy antropologiczne kości odkrytych w grobach. Pozwoliło to zwrócić uwagę, że zabytki typu bransolety/naramienniki/naszyjniki - odkrywane są w grobach kobiecych lub dziecięcych (przy czym więcej jest ich w grobach dziecięcych ale autor i tak konkluduje, że był to atrybut stroju kobiecego). Mamy tu też kilka zapinek i liczniejsze szpile m.in. holsztyńskie, ze spiralnie skręconą główką z drutu, ze skrzydełkami.

Bardzo dobrą stroną publikacji są też dobre rysunki i zdjęcia.

A z tym nie pasuje chodzi o to, że nie tworzy jakiejś ciągłości z resztą postów (choć i one niekoniecznie tworzą jakieś kontinuum) samo cmentarzysko jest jak najbardziej jastorfskie.

[Furiusz]

Jak już się bawię w takie sprawdzanie ludzi starszych to popatrzyłem sobie na cmentarzysko anonsowane wyżej - w Glovzin.

Otóż jest tu kilka specyficznych cech. Po pierwsze dużo więcej w interesującym nas wieku jest mężczyzn niż kobiet 10 mężczyzn do 6 kobiet, przy czym jeden pochówek męski nie został uwzględniony ze względu na niezbyt precyzyjny przedział wiekowy.

Groby to konkretnie:

Grób 35 pochówek mężczyzny w wieku 45 - 55 lat. Pochówek popielnicowy. Inwentarza brak

Grób 65, pochówek mężczyzny w wieku 50 - 60 lat. Pochówek popielnicowy, w inwentarzu szpila żelazna.

Grób 69, pochówek kobiety w wieku 50 - 60 lat. Pochówek popielnicowy, inwentarza brak

Grób 106 pochówek osobnika o nieokreślonej płci w wieku powyżej 50 lat. Pochówek popielnicowy, inwentarza brak.

Grób 130 - pochówek mężczyzny w wieku 45 - 55 lat, popielnicowy. Inwentarza brak.

Grób 148 mężczyzna w wieku 50 - 55 lat. Popielnicowy bez inwentarza

Grób 158 - mężczyzna w wieku 50 - 55 lat, popielnicowy grób w inwentarzy szpila żelazna i pierścień.

Grób 161 - mężczyzna w wieku 50 - 60 lat. Popielnicowy z szpilą żelazną.

Grób 175 - pochówek kobiety w wieku 50 - 55 lat. Żelazna klamra od pasa, okucia pasa żelazne i blaszka brązowa. Pochówek popielnicowy.

Grób 225 - kobieta w wieku 40 - 60 lat. Popielnicowy, inwentarza brak.

grób 246 - mężczyzna w wieku 45 - 55 lat. Popielnicowy, garnitur pasa i bimetaliczna szpila.

Grób 271 - mężczyzna w wieku 50 - 55 lat. Popielnicowy, szpila żelazna.

Grób 282 - mężczyzna w wieku 50 - 55 lat. Popielnicowy, szpila i elementy pasa.

Grób 327 - kobieta w wieku 50 - 60 lat. Popielnicowy, inwentarza brak.

Grób 369 - kobieta w wieku 45 - 55 lat. Popielnicowy, szpila plus elementy pasa.

Grób 385 - mężczyzna w wieku 40 - 60 lat. Popielnicowy, inwentarza brak.

Grób 400 - kobieta w wieku 40 - 60 lat. Popielnicowy, inwentarza brak.

Cmentarzysko ogólnie nie jest jakoś strasznie bogate więc ciężko konkludować coś bardziej ale wydaje mi się, ze zarówno na całym cmentarzysku jak i w grupie pochówków osób starszych, bogatsze są pochówki męskie - 60% pochówków męskich osobników starszych miało wyposażenie, w przypadku kobiet jedynie 33% (choć pamiętać trzeba o bardzo małej liczbie takich pochówków w ogóle). Chyba można próbować to interpretować jako dowód na względnie wyższą pozycję społeczną mężczyzn co wiązałoby się z lepszym odżywieniem.

[Furiusz]

Ceramikę kultury jastorfskiej odkryto na osadzie wielokulturowej stanowisko 1 w Oronnem /za: K. Czarnecka, Materiały z wielokulturowej osady i cmentarzyska kultury przeworskiej na stanowisku 1 i 2 w Oronnem, pow. garwoliński "Wiadomości Archeologiczne" t. 63 92012), s. 115 - 144/

[Furiusz]

O cenotafach w kulturze jastorfskiej, w fazie Jastorf a-b, jest w tekście H. Hinz, Ein Kenotaph der Jastorfzeit, "Offa" 1979, t.36, s.70-74, niestety bez jakichś większych konkluzji.

[Furiusz]

A. Gałęzowska, Materiały z młodszego okresu przedrzymskiego i okresu wpływów rzymskich z Kuźnicy Żelichowskiej w woj. pilskim, "Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne" t.4, 1996, s. 155 - 184

Ciekawe są te materiały z Młodszego Okresu Przedrzymskiego bo zawierają metalowe elementy dość typowe dla kultury jastorfskiej, zwłaszcza klamry pasa typu Ia ale za to ceramika jest bardziej typowa dla kultury przeworskiej choć są i formy jastorfskie. Jeszcze ciekawsze jest to, że rejon ten był zasiedlony do fazy A2 kiedy to teren ten wyludnił się i aż po fazę B2 nie funkcjonowało to jakieś zwarte osadnictwo. Kolejne ciekawe miejsce do śledzenia wpływów jastorfskich na formowanie się kultury przeworskiej.

[Furiusz]

Mały dopisek bibliograficzny: D. Żychliński, Osada ludności kultury jastorfskiej z Jaromierza, pow. wolsztyński, woj. wielkopolskie, stan. 19, "Archeologia Środkowego nadodrza" t.6 (2008) s. 187-198, do tego w tymże czasopiśmie ukazał się tekst D. Żychliński, M. Przybytek, Grób ciałopalny ludności kultury jastorfskiej z Grodziszcza, pow. świebodziński, woj. lubuskie, stan. 12, s. 199 - 213 o tyle ciekawy, ze odkryty na badaniach inwestycyjnych (pod drogę szybkiego ruchu) i był to pojedynczy pochówek ciałopalny, popielnicowy. W popielnicy poza kośćmi ludzkimi była żelazna zapinka. Całość datowana na schyłek fazy Ripdorf i początek (ewentualnie) fazy Seedorf - czyli w naszym systemie chronologicznym na koniec fazy A1 i fazę A2a

[Furiusz]

Na osadzie w Izdebnie Kościelnym odkryto ceramikę o cechach wyraźnie jastorfskich, z najlepszymi analogiami m.in. na cmentarzyskach w Borremose i Kraghede na Jutlandii - chodzi m.in. o fragment dzbana albo kubka o kołnierzowatym wylewie i taśmowatym uchu z obiektu 110 jak i dwie misy z obiektów 252 i C/77, oraz kilka innych zabytków ceramicznych. /za: M. Kołacz, Osada kultury przeworskiej w Izdebnie kościelnym, stanowisko I, gmina Grodzisk Mazowiecki, "Barbaricum" t.5, 1995/

Przy okazji - praca o kulturze jastorfskiej na ziemiach polskich wydana w BAR International Series, wspomniana parę postów wyżej jest już dostępna w bibliotece IAIe PAN w Warszawie. Miałem okazję przejrzeć i porobić zdjęcia.