Odwrót tylko na noszach - walki o Śródmieście Północne w pierwszej połowie września

[Albinos]

Po upadku Powiśla na początku września Niemcy swój wysiłek skierowali na Śródmieście Północne. Odrzucenie Powstańców od linii Nowego Światu, przebicie trasy wzdłuż Alei Jerozolimskich, to ich główne cele. Walki jakie wówczas stoczono można uznać za jedne z najcięższych, do jakich doszło podczas Powstania Warszawskiego. Główne uderzenie przyjmowały na siebie oddziały takie jak batalion "Kiliński", kompania "Koszta", oddział "Kosy", czy też staromiejskie niedobitki "Chrobrego I", "Gozdawy" czy "Bończy". Od 7 do 12 września toczono zacięte walki najpierw o linię Nowego Światu, a potem - już po tym, jak Niemcy zepchnęli z niej Polaków - o utrzymanie pozycji na linii placu Napoleona, a wzdłuż południowej linii obrony Śródmieścia Płn., o utrzymanie komunikacji ze Śródmieściem Płd. Przerwanie połączenia z południową częścią Śródmieścia groziło - jak zauważył J. Kirchmayer - tragedią na skalę Starego Miasta. Jednak kilka dni zażartej walki pozwoliło zachować połączenie między obydwiema częściami Śródmieścia, oraz powstrzymać Niemców przed dalszymi postępami na wschodniej linii obrony. Charakter toczonych wówczas walk najlepiej oddaje chyba rozkaz, jaki płk Józef Zawiślak "Tunguz" wydał kpt. Tadeuszowi Dąbrowskiemu "Prusowi" z batalionu "Gozdawa", który bronił ruin Poczty Głównej. Gdy "Prus" wysłał rozpaczliwą informację - miało to miejsce 9 września - o tym, że może nie utrzymać dłużej placówki, jeśli nie otrzyma pomocy, "Tunguz" odpowiedział mu krótko "Odwrót tylko na noszach".

Nasuwa się tutaj jednak kilka pytań. Przede wszystkim, czy ostateczne rozstrzygnięcie (odrzucenie od Nowego Światu i utrzymanie połączenia ze Śródmieściem Południe) można uznać za sukces strony polskiej, czy jednak mimo powstrzymania Niemców od dalszych postępów w tej części Warszawy, to jednak to oni wyszli z tego starcia zwycięsko? Borkiewicz i Kirchmayer nieco różnią się tutaj w ocenie tego. Kirchmayer podkreśla właśnie te sukcesy Niemców: odepchnięcie Powstańców od Nowego Światu, możliwość stworzenia odpowiedniej obrony wzdłuż Wisły na tym odcinku, zabezpieczenie podstaw do uderzenia na Czerniaków. Z kolei Borkiewicz zwraca uwagę na to, że choć Niemcy faktycznie uzyskali powodzenie w zabezpieczaniu danego odcinka nad Wisłą, to jednak Powstańcy zdołali opanować kryzys obrony, a nawet pod koniec walk przejąć inicjatywę, która jednak przez braki w uzbrojeniu, amunicji i zmęczenie nie przyniosła większych korzyści dla strony polskiej. Być może gdyby Niemcom udało się złamać obronę także wzdłuż placu Napoleona, oraz przerwać komunikację obu części Śródmieścia, to zyskaliby okazję do znacznie szybszego zakończenia Powstania, poprzez zdławienie oporu w Śródmieściu Północ. I kolejna ciekawa sprawa, na ile to, że Powstańcy zdołali ostatecznie obronić wtedy Śródmieście Płn. było wynikiem tylko i wyłącznie ich postawy, a na ile przyczynili się do tego również Rosjanie, których obecność po drugiej stronie Wisły zmusiła Niemców do skierowania swojego uderzenia jak najszybciej właśnie na Czerniaków, zostawiając Śródmieście Północne w spokoju.