Kontakty świata egejskiego z centralnymi Bałkanami

[Furiusz]

W jednym z wcześniejszych tematów wspominałem o pewnej zmienionej perspektywie badawczej w której to wskazuje się, że przynajmniej we wczesnej epoce brązu to świat egejski był peryferium. Chodzi o tekst J. Maran, Seaborne Contacts between the Aegean, the Balkans and the Central Mediterranean in the 3rd Millennium BC – The Unfolding of the Mediterranean World, "Aegeum" t.27 2008, s. 3 - 21. Artykuł ten pisany był przede wszystkim z perspektywy kontaktów morskich tu chciałbym się zająć jednak bardziej kontaktami z centralnymi Bałkanami. Pod pojęciem tym rozumiem obszar Macedonii (tzw byłej republiki Jugosłowiańskiej), Serbii, wschodniej Chorwacji i Bośni i Hercegowiny.

Przy tym wszystkim należy pamiętać, że istniały silne kontakty, w tej strefie, wzdłóż Dunaju, o czym świadczy choćby ceramika ornitomorficzna lub naczynia i gliniane ołtarzyki zdobione motywem ptaków, znane z kultury Vinca. /za: A. Kapuran, A. Bulatović, Bird images on serbian bronze age ceramics [w:] Bronze Age Crafts and craftsmen in the Carpathian Basin. Proceedings of the International Colloquium from Târgu Mureş 5–7 October 2012, pod red. B.Rezi, R.E. Nemeth, S. Berecki, Targu Mures 2013, s.23-33/

A. Bulatowić, Karakteristiczne keramićke forme na centralnom Bałkanu i u siewiernoj egeji u pozno bronzano doba, "Starinar" t.61 (2011), s.121-140 zajmuje się właśnie interesująca mnie tutaj wymianą. Zajmuje się on tu przede wszystkim dwiema formami ceramicznymi - kubkami/kantarosami typu Zimnicea-Cerkova-Plovdiv oraz tzw pucharów typu Brnjica (z angielskiego beakers, to puchar taki jak w pucharach dzwonowatych różniący się od nich tym, że ma baniasty brzusiec, wąską i wysoką szyję oraz rozchylony do zwenątrz wylew. Są one też zaopatrzone w kilka uchwytów na maksymalnej wydętości brzusca). Jeśli przyjrzeć się rozprzestrzenieniu tych zabytków układa się wyraźny szlak prowadzący z południowo-wschodniej Serbii (Donja Toponica, Welika Lukajna) przez tzw FYROM (Manastir i Ulanci) do Macedonii greckiej i zwłaszcza w kierunku półwyspu Chalkidiki (Sarace, Akbunar). Jest też pewne odbicie w kierunku wschodniej i południowo-wschodniej Bułgarii.

Dla autora nie ulega wątpliwości, że naczynia te powstały lokalnie na terenie Serbii, gdzie są datowane wcześniej(XVI-XV wiek aC) i stąd zawędrowały na południe na tereny obecnej północnej Grecji (XV-XIV w. aC).

Tego typu świadectw znajdziemy na pewno więcej, padały one bowiem już w temacie o końcu cywilizacji mykeńskiej, mnie tu bardziej interesowałyby zabytki z okresów neico wczesniejszych, zwłaszcza wczesnego i środkowego brązu ale i tymi póxnymi nie pogardzę. Zapraszam do dyskusji i dzielenia się wiedzą oczywiście.

[Furiusz]

A. Harding, Mycenaean Greece and Europe: Evidence of Bronze Tools and Implements, "Proceedings of the prehistoric society" t.41 (1975), s.183-202 cytuje kilka zabytków które byłby interesujące w tym temacie, niestety bez mapek i bez rysunków samych zabytków. Przede wszystkim wspomina o tzw Nackenscheibenaxt odkrytych w Dodonie, które są jednak lokalnymi naśladownictwami tego typu siekierek z obszarów współczesnych Węgier.

Dalej podaje toporki typu Kilindir i Hermones których centrum produkcji stanowi współczesna północna i północno-zachodnia Grecja i co zatem nie dziwi znajdowane są po sąsiedzku w Albanii, południowej Serbii i Macedonii (a w zasadzie FYROM by nie mylić z Macedonią wchodzącą w skład Grecji). Topory obu tych typów odkrywane były w Babusnica (południowo-wschodnia Serbia), Tumba (południowa FYROM), Stanicenje (południowa Serbia) i w Niszu w południowej Serbii.

Co ciekawe w tym samym rejonie mamy lokalne formy noży (ale, że jest to narzędzie nie podlegające jakiejś specjalnie szybkiej ewolucji to forma ta trwa bardzo długo) w którym nity mocujące są umiejscowione pod kątem względem ostrza. Typ ten poza Grecją odkrywany jest w Albanii (i Italii) oraz jeden egzemplarz znamy z południowej Serbii. Z Dodony znamy inna lokalną formę - tym razem noże te posiadają krótki trzpień a na nim nit. Nóż tego typu odkryto w Djurnica w Serbii.

Ciekawym jest to, że autor zebrał tu narzędzia a więc elementy o kształcie których decyduje ich funkcja i przez to nie ma mowy o jakimś dużym zróżnicowaniu typologicznym za to spodziewać się można dużych podobieństw między zabytkami z oddzielnych stref nie wchodzących ze sobą w kontakt. Ma to co oczywiste miejsce w przypadku choćby kowadeł, pił czy dłut. Niemniej pewne różnice da się wskazać. Jest to o tyle ciekawe, że zazwyczaj można się spodziewać tego, że tym rodzajem zabytków nie handlowano a jeśli już to raczej jako wartościowym surowcem. Oczywiście inaczej wygląda to w przypadku gdy mamy do czynienia z narzędziami doskonalszymi technicznie i technologicznie.

Co więcej w interesującym mnie przypadku raczej trudno mówić o handlu narzędziami dla surowca gdyż kontakty szły od strefy ubogiej w surowce do strefy w owe surowce bogatej (gdyby przyjąć handel z Grecji w kierunku północnym).

[Furiusz]

M. Stojić, The Brnjica Cultural Group in the South Morava basin, "Starinar" t.50 (2000), s.3-23 autor proponuje tu nowe spojrzenie na kilka kwestii związanych z tzw kulturą Brnjica i kilka kultur powiązanych z nią a położonych w pobliżu, obejmujących terytorialnie obszar dorzecza Południowej Morawy. Nowością jest datowanie początków tej jednostki kulturowej na ok połowy XIV wieku aC. Dość tradycyjnie autor powiązał tą jednostkę z silnymi oddziaływaniami mykeńskimi widocznymi w tym czasie na tym terenie. Owe oddziaływania zaś mają być wynikiem zapotrzebowania świata egejskiego na surowiec brązowy, który sprowadzano właśnie tędy, gdyż jest to jedno z nielicznych tak dogodnych przejść w kierunku na wybrzeże egejskie (choć w części trackiej). Potwierdza to częściowo materiał ceramiczny typowy dla kultury Brnjica a odkrywany np w Kastanas (wspominałem na forum o tym stanowisku przy okazji badań archeozoologicznych) - konkretnie w warstwach 18-13 datowanych na XV-XI wiek aC.

Na owym zapotrzebowaniu na rudy metali zasadzało się względne bogactwo i stabilność osadnicza tej jednostki aż do czasów upadku świata mykeńskiego, co spowodowało przerwanie szlaków handlowych a tym samym zniknął czynnik impregnujący ta kulturę czyli tzw "wpływy" mykeńskie. Załamanie się pewnego modelu ekonomicznego samo w sobie jest wystarczające do zaistnienia kryzysu a w tej sytuacji na całość nałożyła się jeszcze migracja ludności z terenów doliny środkowego Dunaju, która po początkowym okresie koegzystencji zdominowała lepsze rolniczo i osadniczo tereny dawnej zajmowane przez kulturę Brnjica.

[Furiusz]

M. Parowić-Peszikan, Zapażana o mikenskom uticaju na podracju centralnogo Bałkana, "Starinar" t.45-46 (1994-95), s.3-24 autorka zebrała sporo znanych w jej czasach znalezisk mykeńskiego pochodzenia z terenów dawnej Jugosławii. Ciekawostka jest taka, że koncentrują się one w rejonie Republiki Macedonii, południowej i centralnej Serbii a mało jest ich w zachodniej części dawnego państwa jugosłowiańskiego, w zasadzie na zachód od Sarajewa autorka niczego nie cytuje. Choć brak mapy utrudnia odbiór samego artykułu. Ciekawostką jest też to, że część zabytków związanych ze strefą egejską była produkowana na miejscu tak jak np podwójne topory typu Kilindir, o czym wiemy dzięki temu, że w miejscowości Malinica koło Babusznicy odkryto formę kamienną do odlewania tego typu toporów. Ciekawostką jest też to, że na terenie obecnej republiki macedońskiej odkryto fragment hełmu z kłów dzika.

[Furiusz]

J. Bouzek, The Aegean, Anatolia and Europe: Cultural Interrelations in the second Millenium B.C., Praga 1985, s.214 o dużym znaczeniu drogi wzdłuż Morawy i Wardaru i o tym, że był to szlak prowadzący głownie w kierunku północnego Adriatyku (Chorwacja, Słowenia, północne Włochy). Szkoda, że autor nie widzi możliwej drogi wzdłuż Dunaju i do Karpat. W każdym razie podkreśla też, że tędy szły elementy z północy do Grecji a więc istnienie wymiany w obie strony.

[Furiusz]

S. Sakkellarakis, Z. Marić, Zwei fragmente mykenischer kermik von Debelo Brdo in Sarajewo, "Germania" 53 (1975), s.153-156 - naczynia owe datowane są na fazę PH IIIA. Kolejny przykład dość silnej infiltracji mykeńskiej na centralnych Bałkanach.

[Furiusz]

B. Hänsel, B. Teržan, Ein bronzezeitliches Kuppelgrab außerhalb der mykenischen Welt im Norden

der Adria, "Praehistorische Zeitschrift" t.75 z.2 (2000), s.161-183 autorzy koncentrują się co prawda na strefie adriatyckiej ale odnoszą się też, w części dotyczącej znalezisk brzytew egejskich także na znaleziskach z bardziej centralnych części Bałkan jak Wojwodiny, Iglareva czy grupy Brnjica.